هر سال که اردیبهشت به نیمه می‌رسد، ایران غرق در عطر دل‌انگیز گل محمدی میشود؛ عطری که نوید بخش آغاز مراسم گلابگیری، یکی از دیرینه‌ترین و محبوب‌ترین رسم‌های این سرزمین است. گلابگیری که ترکیبی از هنر، سنت و دانش بومی است، عصاره معطر گل محمدی را استخراج و به مایعی شگفت‌انگیز به نام گلاب تبدیل می‌کند.
در ادامه این مطلب از مجله سفرتاپ از سیر تا پیاز جشنواره گلابگیری 1404 و شهرهایی که در آنها مراسم گلابگیری برگزار میشود، آشنا می‌شویم.
گلاب ایرانی؛ شهرت جهانی!
امروزه آوازه گلاب ایرانی هم‌پایِ پسته، زعفران و فرش ایرانی در سراسر جهان پیچیده است و از گلاب ایرانی در صنایع عطرسازی، لوازم آرایشی و بهداشتی و همچنین دارویی بسیار از کشورها استفاده میشود.
آنچه که گلاب ایرانی را از سایر محصولات مشابه متمایز می‌کند، در وهله اول، کیفیت بی‌نظیر گل‌های محمدی است که در اقلیم خاص و عمدتاً کویری ایران، به ویژه در مناطقی مانند کاشان، میمند فارس و لاله‌زار کرمان رشد می‌کنند. این شرایط آب و هوایی منحصربه‌فرد، عطری عمیق و اسانسی غنی به گل‌ها می‌بخشد که در گلاب حاصل نیز نمود پیدا می‌کند.
علاوه‌بر کیفیت مواد اولیه، قدمت و سنت دیرینه گلابگیری در ایران نیز از دلایل اصلی این شهرت است. ایرانیان از هزاران سال پیش در زمینه کشت گل محمدی و تولید گلاب پیشرو بوده‌اند و این دانش نسل به نسل منتقل شده است. روش‌های سنتی تقطیر که در کارگاه‌های گلابگیری ایران به‌کار می‌رود، با دقت و مهارت خاصی انجام میشود تا خالص‌ترین و خوش‌عطرترین گلاب به‌دست آید.
ترکیب اصالت و تجربه بومی در فرآیند گلابگیری، محصولی با خواص درمانی و عطرآگین بی‌نظیر ارائه می‌دهد که در سراسر جهان مورد تحسین قرار گرفته است. تا جایی که برای تطهیر خانه کعبه نیز از گلاب ایرانی استفاده می‌کنند.
مراسم گلابگیری چیست و چطور انجام میشود؟
در گذشته‌ای نه چندان دور، گلابگیری آیینی صمیمی و محلی بود که در آن تمام اهالی یک شهر یا روستا دست به دست هم می‌دادند تا این گنجینه معطر را از دل گل‌های محمدی بیرون بکشند. اما با گذر زمان و شوق گردشگران به این سنت زیبا، مراسم گلابگیری از انحصار محلی بودن خارج شد و به تدریج در قالب جشنواره‌های پرشور گلابگیری، پذیرای میهمانان از سراسر دنیا شده است.
مراحل گلابگیری
پیش از آن‌که وارد مراحل گلابگیری شویم، خوب است بدانید این رسم کهن فقط یک فرآیند تولید نیست؛ بلکه تلفیقی‌ست از طبیعت، صبر و هنر دست مردمان کویر. حالا با هم قدم‌به‌قدم پیش می‌رویم تا ببینیم گلاب چگونه از دل گل برمی‌آید.
چیدن گل محمدی
- لحظه آغاز: این مرحله از اولین ساعات سپیده‌دم آغاز میشود، زمانی که شبنم هنوز بر گلبرگ‌ها نشسته است. زیرا مردمان بومی باور دارند در این ساعت گل‌ها بیش‌ترین میزان عطر و بو را دارند.
- روش چیدن گل‌ها: گل‌های محمدی معمولاً با دقت و ظرافت تمام، به‌صورت کاملا دستی چیده می‌شوند تا به گلبرگ‌ها آسیبی وارد نشود. این کار اغلب با آواز و شور و حال خاصی همراه است.
- حمل و نقل سریع به کارگاه: این مرحله همراه با سرعت بیش‌تری انجام میشود تا عطر و بوی گل‌ها حفظ شود.
آماده‌سازی دیگ‌های گلاب
- وزن‌کشی: در ابتدا گل‌های چیده شده را وزن می‌کنند و بر اساس وزن گل‌هاست که میزان آب ورودی به دیگ تعیین میشود. البته در همین مرحله چند فاکتور دیگر نیز در میزان آب ورودی به دیگ تاثیر‌گذار است که برگرفته از محصول نهایی است.
در واقع بر اساس اینکه قرار است گلاب نهایی هر دیگ چه نوع گلابی باشد، میزان آب ورودی به دیگ را تنظیم می‌کنند.
ریختن گل و آب: گل‌های محمدی تازه را به همراه مقدار مشخصی آب (معمولاً آب چشمه یا آب خالص) در دیگ‌های بزرگ مسی یا استیل (که به آنها “پاتیل” هم گفته میشود) می‌ریزند. - محکم کردن درب دیگ: محکم‌کردن درب دیگ‌های گلابگیری مرحله بسیار حساسی است و نیاز به دقت بسیار دارد. این کار باعث میشود بخار و عطر گل‌ها در درون گلاب حفظ شده و طی فرآیند پخت از دیگ‌ها خارج نشود. در گذشته از خمیر گندم برای آب‌بندی استفاده می‌شد، اما امروزه از واشرهای سیلیکونی برای این‌کار استفاده می‌کنند.
حرارت‌دهی و تقطیر
- روشن کردن آتش: زیر دیگ‌ها آتش روشن می‌کنند (در قدیم زیر دیگ‌ها را با هیزم روشن می‌کنند اما امروزه از گاز شهری برای این کار استفاده می‌کنند. اما ممکن است در جشنواره‌های گلابگیری همچنان دیگ‌هایی را ببینید که به صورت هیزمی گرم می‌شوند.)
- جوشیدن و تبخیر: همزمان با جوش آمدن آب و ترکیبش با گلبرگ‌های گل محمدی، بخار آب به سمت بالای دیگ می‌آید جایی که می‌توانند از آن بخارها را هدایت کنند.
- هدایت بخار: این بخار از طریق لوله‌ای (معمولاً مسی یا استیل) از دیگ خارج شده و به سمت بخش خنک‌کننده هدایت میشود.
- خنک‌سازی و تبدیل به مایع: بخار داغ وارد کندانسور یا خنک‌کننده میشود. در این بخش، لوله‌های حاوی بخار توسط آب سرد (یا یخ در روش‌های قدیمی‌تر) احاطه شده‌اند. بخار در اثر سرما، تقطیر شده و به مایع (گلاب) تبدیل میشود.
جمع‌آوری گلاب
- خروج گلاب: گلاب مایع از انتهای لوله خنک‌کننده قطره‌قطره خارج شده و در پارچ‌ها یا ظروف مخصوص جمع‌آوری میشود.
- جداسازی اسانس: در برخی روش‌ها، اسانس خالص گل محمدی (که روی سطح گلاب شناور می‌ماند) نیز جدا می‌کنند و در قالب محصولی متفاوت ارائه می‌دهند.
سرد کردن و بسته‌بندی
- سرد شدن گلاب: برای سرد شدن گلاب صبر می‌کنند تا کم‌کم به دمای محیط برسد.
- بسته‌بندی: پس از خنک شدن کامل، گلاب در بطری‌های تمیز و بهداشتی بسته‌بندی شده و آماده عرضه میشود.
بهترین زمان برای دیدن مراسم گلابگیری
مراسم گلابگیری وابسته به زمان گل دادن گل‌های محمدی است و گل‌های محمدی از اواسط اردیبهشت تا اواسط خردادماه گل می‌دهند.
پس بهترین زمان برای سفر به شهرهایی که مراسم گلابگیری دارند نیمه اردیبهشت تا نیمه خردادماه است.
مراسم گلابگیری در چه شهرهایی برپا میشود؟ (به همراه نقشه)
درست است که کاشان نامش را با گلاب و گلابگیری پیوند زده اما مراسم گلابگیری تنها منحصر به این استان نیست و شامل برخی دیگر از مناطق کویری و مرکزی ایران نیز میشود.
در ادامه نگاهی داریم به شهرهایی که می‌توانید در نیمه اردیبهشت تا نیمه خردادماه، در آنها شاهد مراسم گلابگیری باشید:
گلابگیری در استان فارس
گل محمدی برای رشد مطلوب، به آب‌وهوا و خاکی ویژه نیاز دارد. به همین دلیل، استان فارس از دیرباز به دلیل شرایط اقلیمی مناسب، یکی از مهمترین مراکز گلابگیری ایران به شمار می‌آید.
به طور خاص در میمند فارس، بیش از ۱۴۰ کارگاه گلابگیری (که اکثرشان سنتی هستند) فعالند. جالب است بدانید 40٪ از گلاب تولیدی این منطقه به کشورهای حوزه خلیج فارس صادر شده و مابقی در داخل کشور به مصرف می‌رسد، که نشان از اهمیت و کیفیت بالای این محصول دارد.
شهرهای گلابگیری در استان فارس:
- میمند: شهر میمند مرکز گلابگیری در استان فارس است و سالانه بیش‌ترین میزان گلاب تولیدی در این استان را تولید می‌کند.
- داراب، روستای لایزنگان: در این روستا هر ساله مراسم گلابگیری برگزار میشود.
گلابگیری در کرمان
لاله‌زار بردسیر کرمان، نامی آشنا برای دوستداران گلاب مرغوب است. با وجود سابقه نسبتاً کمتر در تولید انبوه، این منطقه پس از شناسایی پتانسیل‌های بی‌نظیرش، به سرعت رشد کرد و اکنون به دومین قطب تولید گلاب و گل محمدی ایران تبدیل شده است.
اقلیم سرد و خشک لاله‌زار، نه تنها مانعی برای رشد گل محمدی نیست، بلکه به طرز شگفت‌انگیزی غلظت و کیفیت گلاب آن را افزایش داده است. همین کیفیت برتر، رضایت مصرف‌کنندگان را به ارمغان آورده و جشنواره‌های گلابگیری این منطقه را به ثبت ملی رسانده است. امروزه، لاله‌زار فراتر از یک منطقه تولیدی، به یکی از مقاصد دیدنی کرمان تبدیل شده که بازدیدکنندگان زیادی را به خود جذب می‌کند.
گلابگیری در استان کرمانشاه
وقت آن رسیده در سفر خوش عطر و بویمان در شهرهای گلابگیری ایران، کمی از منطقه مرکزی و کویری ایران فاصله بگیریم و سری به غرب کشور و استان کرمانشاه بزنیم.
روستای دیدنی «گره‌بان» در استان کرمانشاه دارای خصوصیات ویژه‌ای است از معماری تا آداب و رسوم خاص آن.
در کنار این‌ها این روستای 64 کیلومتری از کرمانشاه معدنی از گل‌های محمدی است.
گلاب گره‌بان امروزه به عنوان یکی از باکیفیت‌ترین گلاب‌های ایرانی شناخته میشود و گلاب مرغوب این روستا به کشورهای خارجی نیز صادر میشود.
کاشان؛ مهد گلابگیری ایران
شهر کاشان از شهرهای استان اصفهان – یکی از مهمترین مناطق تولید گلاب در ایران با سابقه‌ای چند صد ساله است. آیین گلابگیری در این منطقه، به‌ویژه در فصل بهار، نه‌تنها جنبه اقتصادی بلکه فرهنگی و آیینی دارد. کاشان با داشتن شهرهایی چون قمصر، نیاسر، جوشقان و برزک، قطب اصلی گلابگیری کشور به شمار می‌رود.
قمصر
شهری در جنوب کاشان که نامش با گلاب گره خورده است و آوازه «گلاب قمصر» تا دیگر قاره‌ها نیز رسیده است. قمصر به عنوان پایتخت گلابگیری ایران، پر طمطراق‌ترین مراسم گلابگیری را نیز داراست و کهن‌ترین روش‌های گلابگیری را در فصل گلابگیری در این شهر می‌توانید ببینید.
همچنین موزه گلاب قمصر، اولین و تنها موزه گلاب در کشور است که بازدید از آن در ایام گلابگیری خالی از لطف نیست.
نیاسر
در جنوب‌غربی کاشان قرار دارد و به آبشار زیبایش شهرت دارد. در فصل گلابگیری این فرصت را دارید ضمن دیدن مراسم گلابگیری از آبشار دیدنی نیاسر نیز دیدن کنید.
جوشقان (جوشقان قالی)
از مراکز مهم گلابگیری استان اصفهان است. گفته میشود باغ‌های گل و کارخانه‌های تولید گلاب آن از قمصر هم بیشترند.
برزک
یکی از توابع کاشان و بزرگ‌ترین تولیدکننده گلاب در کشور با بیش از ۶۷٪ تولید. سالانه حدود ۲۸۰۰ تن گل و ۱۰ میلیون لیتر گلاب در آن تولید میشود. بیش از ۹۵ کارگاه سنتی و چند واحد صنعتی فعال دارد.
آیین گلابگیری در ایران از چه زمانی آغاز شد؟
به نظر می‌رسد آیین گلابگیری در ایران، پیشینه‌ای چند صد ساله دارد و ریشه آن به دوران صفویه و حتی پیش از آن بازمی‌گردد. در متون تاریخی آمده که گل محمدی، گیاهی اصیل و بومی ایران بوده و به‌واسطه شرایط آب‌و‌هوایی ویژه برخی مناطق مانند کاشان، به‌ویژه قمصر، به‌مرور کشت گسترده آن رواج یافته است.
ایرانیان از دیرباز با استفاده از دیگ‌های مسی، لوله‌های گلی و خنک‌کننده‌های طبیعی، فرایند تقطیر گل محمدی و تهیه گلاب را به شیوه‌ای کاملاً سنتی انجام می‌دادند.
یکی از مهمترین دوره‌های تاریخی گلابگیری، دوره صفویان است که به خاطر مصارف مذهبی، استفاده از گلاب بسیار رونق می‌گیرد.
گلاب قمصر به‌دلیل خلوص و عطر خاص خود، حتی به مکه و مدینه برای شست‌وشوی کعبه فرستاده می‌شد. بسیاری از مستشرقین و سیاحان اروپایی که به ایران سفر کرده‌اند، در سفرنامه‌های خود از این آیین نام برده‌اند و آن را یکی از جلوه‌های هنر و دانش بومی ایرانیان دانسته‌اند.
با گذشت زمان، اگرچه فناوری‌های صنعتی در فرایند گلابگیری وارد شده‌اند، اما مراسم سنتی همچنان در مناطق اصلی حفظ شده است.
امروزه گلابگیری نه‌تنها یک فرایند تولیدی، بلکه یک رویداد فرهنگی، آیینی و گردشگری محسوب میشود که هر سال در فصل بهار هزاران نفر را به شهرهایی چون قمصر، نیاسر، برزک و جوشقان می‌کشاند. این تداوم آیینی، گواهی بر پیوند عمیق ایرانیان با طبیعت و سنت‌های دیرینه‌شان است.
نگاهی به انواع گلاب در شهرهای مختلف ایران
تنوع گلاب حاصل نوع پخت، میزان پخت، میزان آب و تقطیر و همچنین نوع گل‌محمدی استفاده شده در فرآیند گلابگیری است.
با توجه به همین موارد به طور کلی شش نوع گلاب به عنوان محصولی شناخته شده در بازار ایران و جهان عرضه میشود.
| گلاب یک آتشه | در اولین مرحله تقطیر تهیه میشود و رایحه ملایم‌تری دارد، مناسب مصرف روزانه و خوراکی. |
| گلاب دو آتشه | از تقطیر مجدد گلاب معمولی به‌دست می‌آید و دارای عطر و غلظت بسیار بالایی است. |
| گلاب دو آتشه طبیعی | از ترکیب گل تازه و گلاب به‌جای آب در دیگ استفاده میشود و کیفیت بسیار بالایی دارد. |
| گلاب سه آتشه | فرایند تقطیر این گلاب با تقطیر چند باره گلاب دو آتیشه انجام میشود، بسیار غلیظ و خاص، بیشتر مصرف دارویی یا مذهبی دارد. |
| گلاب پس آب | از مرحله دوم تقطیر باقی‌مانده و معمولاً عطر کمتری دارد؛ اغلب برای مصارف صنعتی یا بهداشتی استفاده میشود. |
| گلاب اسانس‌دار یا صنعتی | با افزودن اسانس گل تهیه میشود و کیفیت آن به مراتب کمتر از گلاب طبیعی است. |
جشنواره گلابگیری سفری پر از عطر و بو از غرب تا قلب ایران
جشنواره گلابگیری ۱۴۰۴ فرصتی بی‌نظیر برای لمس سنتی دیرینه، تماشای آیین‌های بومی و تجربه عطر ناب گل محمدی از قمصر کاشان تا میمند فارس است. این مراسم، فراتر از یک فرایند تولید، نمادی از پیوند مردم با طبیعت و فرهنگ ایرانی است. اگر به دنبال سفری متفاوت و معطر هستید، این جشنواره را از دست ندهید.
