نقالی، هنر نمایشی روایتگری حماسی ایران، میراث ناملموس ثبت‌شده در یونسکو است که با چالش‌هایی در خطر نابودی مواجه شده است. در این مقاله از مجله گردشگری تاپ، با تاریخ نقالی، ویژگی‌ها، چالش‌ها و آینده آن بیشتر آشنا می‌شویم.
نقالی؛ آوای حماسه در کوچه پس‌کوچه‌های تاریخ
نقالی، هنری کهن و نمایشی است که از ایران باستان تا تاریخ معاصر ادامه حیات داده است.
زمانی که هنوز سینما و تلویزیون وجود نداشت، روایتگران شفاهی با صدای گرم و حرکات جذاب خود، داستان‌هایی را به گوش مردم می‌رساندند؛ داستان‌هایی پر از عشق، جنگ، اخلاق و آموزه‌های زندگی. نقالی نه فقط یک هنر نمایشی، بلکه پل ارتباطی میان نسل‌ها، فرهنگ‌ها و تاریخ است.
ثبت نقالی به‌عنوان میراث ناملموس بشری در فهرست یونسکو در سال ۲۰۱۱، اهمیت این هنر را بیش از پیش نمایان ساخت و همزمان نگرانی‌ها درباره خطر نابودی آن را افزایش داد. در این مقاله از سفرتاپ، قصد داریم به بررسی کامل این هنر بپردازیم، از تاریخچه آن گرفته تا ویژگی‌های هنری، چالش‌ها و راهکارهای احیا.
نقالی چیست؟
نقالی یا همان روایتگری حماسی، هنرِ تعریف و نمایش داستان‌هایی است که معمولاً از شاهنامه فردوسی، روایات مذهبی، داستانهای عاشقانه و اسطوره‌ای برگرفته شده‌اند.
نقال با صدایی رسا و بلند به همراه حرکات بدن، تغییر لحن و استفاده از ابزارهایی مثل پرده نقاشی‌شده، تماشاگران را در دنیای قصه‌ها غرق می‌کند. اجرای نقالی معمولاً بهصورت تک‌نفره است و نقال با مهارت در فن بیان و حافظه قوی، بخش‌هایی از داستان را به شیوه‌ای زنده و جذاب روایت می‌کند. این هنر بیشتر در قهوهخانهها، کاروانسراها و اماکن عمومی اجرا میشد و همچنان در برخی مناطق ایران زنده است.
تاریخچه کوتاه اما قابل تامل نقالی
ریشه نقالی را می‌توان به سنت‌های خنیاگری و قصه‌گویی ایران پیش از اسلام نسبت داد که در دوره ساسانیان و حتی قبل‌تر نیز وجود داشته است. روایتگری حماسی در این دوره‌ها بخش مهمی از فرهنگ شفاهی بود و هنر نقالان در دربار شاهان و میان مردم جایگاه خاصی داشته است.
در دوران صفویه، نقالی به شکلی رسمی و ساختارمند درآمد و شاهنامه‌خوانی در دربار و مجالس رسمی رونق گرفت. در این زمان نقالان به تمرین و حفظ داستان‌ها پرداختند و اصولی برای اجرای این هنر شکل گرفت.
با گذر زمان و به ویژه در دوران قاجار، نقالی وارد قهوهخانهها شد و به عنوان هنر عامه‌پسند شناخته گردید. این فضای عمومی باعث شد که هنر نقالی فراگیرتر شود و مردم عادی نیز بتوانند از آن لذت ببرند. با این حال، ورود رسانه‌های جدید همچون سینما، تلویزیون و شبکه‌های اجتماعی، باعث کم‌رنگ شدن این هنر شد و آن را به حاشیه راند.
تا جایی که امروز برای احیای نقالی، گروه‌ها و انجمن‌هایی فعال شده‌اند و آموزش نقالی به خردسالان را در دستور کار خود قرار داده‌اند.
ماجرای ثبت شدن نقالی به عنوان میراث ناملموس در یونسکو
در سال ۲۰۱۱، نقالی به عنوان یکی از میراث‌های معنوی و ناملموس ایران در فهرست یونسکو ثبت شد. این اتفاق دستاورد بزرگی بود اما همزمان هشدار جدی نسبت به وضعیت این هنر داد. دلیل قرار گرفتن نقالی در لیست میراث در خطر نابودی موارد زیر است:
- نخست، کاهش شدید تعداد نقالان ماهر و مسن که نسل جدید جایگزین آن‌ها نشده است. نبود سیستم آموزشی رسمی و علاقه‌مندی کمتر جوانان باعث شده که این هنر به فراموشی سپرده شود.
- دوم، فقدان حمایت‌های مستمر از سوی نهادهای فرهنگی و دولتی که منجر به کمبود برنامه‌های آموزشی، جشنوارهها و نمایش‌های رسمی نقالی شده است.
- سوم، رقابت نابرابر با رسانه‌های نوین مانند تلویزیون، سینما و فضای مجازی که مخاطبان نقالی را به شدت کاهش داده‌اند.
- چهارم، تغییر سبک زندگی و کمبود فضاهای عمومی مانند قهوهخانهها که بستر اجرای نقالی در آن‌ها بود، از دیگر عوامل مهم به شمار می‌روند.
ویژگی‌های یک نقالی اصیل ایرانی چیست؟
نقالی به هیچ‌وجه یک داستان‌گویی ساده نیست. نقال باید دانش و توانایی‌های گسترده‌ای داشته باشد تا بتواند مخاطب را جذب و مجذوب کند. برخی ویژگی‌های اصلی نقال عبارت‌اند از:
- تسلط کامل به شاهنامه، روایات مذهبی، اسطوره‌ها و داستانهای کهن. این تسلط نیازمند حافظه‌ای قوی و مطالعه مداوم است.
- داشتن فن بیان قدرتمند و صدایی گرم و تاثیرگذار که بتواند احساسات مختلف را منتقل کند.
- توانایی جان‌بخشی به شخصیت‌ها از طریق تغییر لحن، حرکات بدن، و گاه استفاده از گریم یا لباس‌های خاص
- مهارت در بداهه‌پردازی و واکنش به رفتار مخاطب به‌گونه‌ای که اجرا همیشه زنده و پویا باقی بماند.
- استفاده ماهرانه از ابزارهای نمایشی مانند پرده نقاشی‌شده، چوبدستی و اشیای مرتبط با داستان.
نقالی در قهوهخانهها؛ گردشگری فرهنگی با چاشنی حماسه
در دوران قاجار، قهوهخانهها به مرکز گردهمایی مردم تبدیل شدند و نقالان بر سکویی در میان جمع نشسته و داستانهای حماسی خود را آغاز می‌کردند. پرده‌های نقاشی‌شده که بخش‌های مهم داستان را به تصویر می‌کشیدند، بخشی از جذابیت نمایش بودند.
این اجراها علاوه‌بر سرگرمی، حامل پیام‌های اخلاقی، مذهبی و اجتماعی نیز بودند. امروزه می‌توان نقالی را به‌عنوان بخشی از گردشگری فرهنگی در تورهای تاریخی و سنتی ایران معرفی کرد. بازسازی فضای قهوه‌خانه و اجرای نقالی می‌تواند تجربه‌ای زنده و جذاب برای گردشگران فراهم کند که به درک عمیق‌تر فرهنگ و تاریخ ایران کمک می‌کند.
همچنین، نمایش نقالی در جشنواره‌های فرهنگی، رویدادهای ملی و مراکز هنری می‌تواند این هنر را در معرض دید عمومی و مخاطبان جدید قرار دهد.
ابزارها و المان‌های اجرای نقالی
اجرای نقالی، ترکیبی از چند عنصر هنری و نمایشی است که در کنار هم تجربه‌ای زنده و گیرا می‌سازند. مهمترین این ابزارها عبارت‌اند از:
- پرده‌های نقاشی‌شده که لحظات کلیدی داستان را نمایش می‌دهند و نقش پس‌زمینه را ایفا می‌کنند.
- لباس‌ها و گریم‌های سنتی که کمک می‌کنند شخصیت‌ها بهتر شناخته شوند و فضای داستان ملموس‌تر باشد.
- چوبدستی یا شمشیر چوبی که برای نمایش نبردها و صحنه‌های جنگی به‌کار می‌رود.
- استفاده از صداسازی، تغییر لحن، و حرکات بدن برای انتقال هیجان، غم، شادی و دیگر احساسات.
- فضای اجرای سنتی شامل قهوهخانهها، زورخانهها، کاروانسراها و جشنواره‌های فرهنگی.
زنان نقال؛ پیشگامان تغییر فرهنگ
اگر چه نقالی در طول تاریخ هنری مردانه محسوب میشد، اما زنان نیز همیشه سعی در حضور در این عرصه داشته‌اند.
از اولین زنان نقال ایرانی که در شاهنامه به آن اشاره شده باید به آزاده رومی اشاره کرد. از او به عنوان خنیاگر بهرام گور در شاهنامه نام برده شده که نقالی را با شیوه‌ای کاملا موسیقایی اجرا می‌کرده است.
نخستین زن نقال شاهنامه پس از اسلام، همسر فردوسی است که متاسفانه نام او در تاریخ ثبت نشده است اما طبق مستندات ارائه شده توسط پژوهشگرانی چون محمدتقی بهار و ذبیح‌اله صفا، از او به عنوان اولین نقال زن پس از اسلام یاد شده است. این پژوهشگران معتقدند در آغاز داستان بیژن و منیژه، از او یاد برده شده است.
امروزه نیز زنان زیادی وارد این هنر شده و سعی در زنده نگه داشتن آن داشته‌اند. از جمله این هنرمندان می‌توان به نام‌های زیر اشاره کرد:
- گردآفرید (فاطمه حبیبی‌زاد)
یکی از مشهورترین نقالان زن ایرانی است که به خاطر اجرای نقالی و شاهنامه‌خوانی در داخل و خارج از کشور شناخته شده است.
- ساقی عقیلی
به عنوان یکی از اولین زنان نقال ایرانی که در خارج از کشور نقالی کرده، شناخته می‌شود.
- مینا صارمی
به عنوان اولین بانوی نقال ایرانی که در جشنواره‌های آیینی سنتی به اجرای نقالی پرداخته، معرفی شده است.
- شقایق رهبری، شیرین امامی و زیبا عابدی
از جمله زنان نقالی هستند که به همراه ساقی عقیلی، به طور همزمان در جشنواره استانی تهران به نقالی پرداختند.
- سارا عباسپور
یکی از نقالان زن عضو بنیاد فردوسی است که اجرای نقالی در جشن هزاره شاهنامه در یونسکو را نیز در کارنامه خود دارد.
- آرام قاسمی
به عنوان اولین نقال ایرانی که از ویدئو پروجکشن در نقالی خود استفاده کرده، شناخته می‌شود.
- نسرین محمودی کوهی
نقال و شاهنامه‌خوان است که در جشنوارهها و رویدادهای فرهنگی مختلف به اجرای نقالی می‌پردازد.
جدول میراث معنوی ثبت شده ایران در یونسکو
در این جدول با برخی از میراث معنوی ایرانی ثبت شده در یونسکو آشنا می‌شویم.
| میراث ثبت شده | سال ثبت | شرح |
| نوروز باستانی | 1388 | نوروز به عنوان اثر مشترک بین کشورهای ایران، آذربایجان، هند، قزاقستان، پاکستان و ترکیه ثبت شده است. |
| آیین تعزیه | 1389 | به عنوان اثری نمایشی، حماسی و مذهبی در یونسکو ثبت شده است. |
| ورزش زورخانه‌ای | 1389 | ورزش ایرانیان قدیم، ورزشی جنگی و میدانی محسوب می‌شده و هدف آن پهلوانی بوده است. |
| دانش لنچ سازی و دریانوردی خلیج فارس | 1390 | سنت لنچ‌سازی یکی از قدیمی‌ترین دانش‌های سنتی است که در سواحل شمالی خلیج‌فارس رایج است. |
| سنت قالی بافی در فارس | 1389 | فرش عشایر و به خصوص ایل قشقایی یکی از زیباترین جلوه‌های قالی‌بافی در ایران است. |
| هنر نقالی | 1390 | هنر نقالی به عنوان یکی از هنرهای سنتی، نمایشی و آیینی ایران به ثبت جهانی رسیده است. |
چالش‌های نقالی در عصر ما
نقالی امروز با چالش‌های جدی مواجه است که تهدیدی بزرگ برای بقا و توسعه‌اش به حساب می‌آیند، اما در کنار آن‌ها فرصت‌های قابل توجهی نیز وجود دارد:
کاهش تعداد نقالان و عدم جذب نسل جوان از بزرگ‌ترین مشکلات است. نقالان قدیمی که حافظه و دانش این هنر را در اختیار دارند، هر روز کمتر می‌شوند و جایگزینی برای آن‌ها نیست.
رسانه‌های نوین باعث شده‌اند که مردم کمتر به هنرهای سنتی توجه کنند و وقت خود را در شبکه‌های اجتماعی، تلویزیون و فضای دیجیتال بگذرانند.
حمایت‌های دولتی ناکافی و نبود برنامه‌های آموزشی و فرهنگی منسجم، وضعیت را بحرانی‌تر کرده است.
اما در مقابل، تلاش‌های مردمی و هنری برای احیای نقالی ادامه دارد. برگزاری جشنوارهها، برنامه‌های تلویزیونی، مستندسازی و آموزش نقالی در قالب کارگاه‌ها، راه‌های امیدوارکننده‌ای برای حفظ این میراث فرهنگی‌اند. همچنین، استفاده از نقالی در گردشگری فرهنگی و ترکیب آن با تورهای تاریخی می‌تواند راهی موثر برای معرفی و حفظ آن باشد.
نقالی در عصر دیجیتال؛ آیا فضای مجازی می‌تواند ناجی باشد؟
ایجاد محتوای تعاملی، پخش زنده اجراها، و حتی آموزش آنلاین نقالی، راهکارهای نوینی هستند که باید به صورت جدی دنبال شوند. در صورت استفاده درست، فناوری دیجیتال می‌تواند نقالی را از خطر انقراض نجات دهد و آن را به جهانیان معرفی کند.
با رشد فضای دیجیتال و شبکه‌های اجتماعی، فرصتی بی‌نظیر برای نقالی فراهم شده است. نقالان میتوانند با استفاده از ویدیوهای کوتاه در اینستاگرام، یوتیوب یا تیک‌تاک، داستانهای خود را به مخاطبان گسترده‌تری منتقل کنند. این نوع حضور، هم باعث حفظ هنر نقالی می‌شود و هم آن را به نسل جوان‌تر معرفی می‌کند.
نقالی؛ نوایی کهنه، نفسی تازه
نقالی یکی از ارزشمندترین میراث‌های فرهنگی ایران است که نمایانگر تاریخ، فرهنگ، حماسه و باورهای مردم این سرزمین است. این هنر با وجود قدمت هزار ساله، هنوز می‌تواند با قدرت داستان‌سرایی و اجرای زنده، دل‌ها را لمس کند. اما شرایط کنونی این هنر را در معرض خطر جدی قرار داده است.
اگر بخواهیم نقالی را زنده نگه داریم، باید آن را به نسل‌های جدید معرفی کنیم، در آموزش و حمایت سرمایه‌گذاری کنیم و از فناوری‌های نوین بهره ببریم. گردشگری فرهنگی یکی از بسترهای مهم برای احیای نقالی است؛ جایی که گردشگران میتوانند با تجربه اجرای زنده این هنر، به درک عمیق‌تری از فرهنگ ایرانی برسند.
