لالایی جزئی از فرهنگ شفاهی و میراث معنوی هر کشور است. این آواهای مادرانه در فرهنگ و آداب و رسوم مختلف از دیرباز رواج داشته و بازگو کننده باورها، آرزوها، رنج‌ها و بیم و امیدها است.
لالایی را می‌توان آوایی مادرانه نامید، نه اینکه پدران برای فرزندانشان لالایی نمی‌خوانده‌اند اما مادران نقش بسیار پررنگ‌تری در سرودن و گسترش لالایی‌ها در جهان داشته‌اند و اشعار لالایی‌ها عمدتا در لحظه و با خلاقیت زنان سروده می‌شده است.
ریشه واژه لالایی چیست؟
واژه «لالایی» ریشه دقیق مشخصی ندارد؛ اما شباهت آن به واژه‌های خارجی مانند ‘lullaby’ انگلیسی، ‘lale’ لاتین و ‘lulen’ آلمانی نشان از اشتراک تاریخی دارد. احتمالاً لالایی ایرانی نیز همانند دیگر فرهنگ‌ها سرچشمه در آرزوها و نیازهای اولیه‌ی فرهنگی بشری داشته که به‌مرور شکل‌گرفته است.
ریشه لالایی شاید به تاریخ زیستن بشر روی زمین برگردد، جایی که مادران برای آرام کردن و به خواب بردن فرزاندان خردسال‌شان از نواهایی آهنگنین استفاده می‌کردند.
چرا لالایی‌ها باقی ماندند؟
مطالعات مردم‌شناسنانه نشان می‌دهند که لالایی‌ها از نخستین اشعار زنانه هستند؛ میراثی شفاهی که از زبان مادر به فرزند منتقل شده‌اند. این اشعار ساده اما پرمحتوا، بیان احساسات عمیق مادرانه، آرزوها، ترس‌ها و دعاها همه در قالبی روان و زمزمه‌آمیز. لحن تکرارشونده و موسیقایی آن‌ها، حتی بدون شناخت معنا، کودک را آسوده و به خواب می‌برد.
ریشه تاریخی لالایی از کجاست؟
شواهدی نشان می‌دهد که ریشه لالایی به سومر باستان (حدود 4000 سال قبل از میلاد مسیح) برمی‌گردد. در واقع این شواهد تاریخی بازگو کننده این موضوع است که در آن دوران مادران برای خواباندن و آرام کردن فرزندانشان اشعاری می‌خواندند.
اولین لالایی
یکی از اولین‌ها در لالایی که به‌صورت مکتوب باقی مانده، سنگ نوشته‌ای به خط میخی مربوط به ۴۰۰۰ هزار سال پیش است که مربوط به تمدن بابل در عراق امروزی است. از لالایی‌های معروف در زبان انگلیسی ، لالایی معروفی به‌نام “Rock-a-Bye Baby” است:
- Rock-a-bye, baby, in the treetop
- When the wind blows, the cradle will rock
- When the bough breaks, the cradle will fall
- And down will come baby, cradle and all
تاب بخور فرزندم در نوک درخت
وقتی باد بوزد گهواره تاب می‌خورد
وقتی شاخه درخت بشکند گهواره سقوط می‌کند
و سقوط خواهد کرد کودک و گهواره
و همه چیز!
مضامین اصلی لالایی‌ها چیست؟
جست‌وجو در مضامین لالایی‌ها نشان می‌دهد، از آن‌جایی که لالایی شعری فی‌البداهه و در لحظه است. اکثر مضامین لالایی‌ها به وصف‌الحال همان لحظه مادر برمی‌گردد.
در کنار این مضامین عمومی چون؛ امید، آرزوی خوشبختی، جنگاوری و حماسه، ترس و حتی نفرین نیز جزئی از مضامین لالایی‌ها محسوب می‌شود.
به‌طور خلاصه می‌توان مضامین لالایی را به دسته‌های زیر تقسیم کرد:
- دعا و نیایش: رد پای مذاهب و همچنین باورهای دینی در لالایی‌های سراسر جهان به شدت مشهود است.
- ترس و نگرانی: وجود مضامین ترسناک در لالایی‌ها شاید برای خوانندگان جوان این مقاله عجیب باشد، اما از یاد نبریم که لالایی وصف حال مادران است و بسیاری از مادران ناکامی‌ها و رنج‌های خودشان را نیز در قالب لالایی بازگو می‌کرده‌اند و همچنین از لالایی به‌عنوان ابزاری برای تربیت کودک استفاده می‌کرده‌اند.
- امید و آرزو: آرزوی آینده خوب، داشتن بخت بلند و ایجاد حس امیدواری از مهمترین مضامین لالایی‌های ایرانی است.
- حماسه و دلاوری: بخش قابل‌توجهی از لالایی‌های ایرانی از دل ادبیات حماسی ایران برآمده‌اند و مادران گویی فرزندانشان (به خصوص پسران) را برای نبردهای آینده آماده می‌کرده‌اند. مفاهیمی چون وطن‌پرستی، پهلوانی، حفظ و حراست از وطن از جمله لالایی‌های حماسی است.
- توصیف طبیعت: ذکر زیبایی‌های طبیعت و توصیف طبیعت نیز یکی دیگر از مضامین لالایی‌هاست.
- انتقام و نفرت: شاید عجیب به‌نظر برسد انتقام و نفرت، چطور به متن لالایی‌ها راه پیدا کرده اما اگر با عینک تاریخ به این مقوله نگاه کنیم، پذیرش موضوع ساده‌تر است. زنان در گذشته قدرت چندانی در خانواده نداشتند و اذیت و آزار زنان به شیوه‌های مختلف در فرهنگ‌های سنتی رواج داشت. از این رو زنان برای حفظ روحیه و امید به اینکه روزی با کمک فرزندانشان بتوانند این ظلم رفته را پاسخ دهند، لالایی‌ها از این جنس می‌سرودند.
تاثیر روانی لالایی بر نوزادان
امروزه به مدد تحقیقات مفصل روانشناسان ما می‌دانیم، پیوند عاطفی کودک و مادر قبل از تولد شکل می‌گیرد و بسیاری از مادران حتی برای جنین‌شان نیز لالایی می‌خوانند.
نوزاد با لحن و تن صدای مادر خویش آشناست و بالا رفتن و پایین آمدن صدای مادر روی رفتار نوزاد تاثیر می‌گذارد.
حتما دقت کرده‌اید مادران به‌صورت روزانه با لحنی کودکانه و شیطنت‌آمیز با فرزند خردسال‌شان صحبت می‌کنند. لالایی نیز ادامه همین ارتباط عاطفی است و شاید عمیق‌ترین لایه آن.
از آن‌جایی که لالایی با هدف آرام کردن و به خواب بردن نوزادان استفاده می‌شود، لحن لالایی عمدتا شاعرانه همراه با موسیقی آوایی است.
این لحن باعث آرامش روانی بیشتر نوزادان می‌شود، در کنار این می‌توان تاثیرات دیگری را نیز برای لالایی برشمرد:
- پرورش زبان و شناخت فرهنگ قومی: تحقیقات نشان داده کودکانی که با لالایی بزرگ می‌شوند هوش زبانی بهتری دارند.
- حفظ هویت فرهنگی: لالایی‌ها بستر انتقال هویت فرهنگی و قومی هر ناحیه و منطقه هستند و ریشه‌های این هویت را محکم‌تر می‌کنند.
- بازتاب اجتماعی- تاریخی: از دل لالایی‌ها دوره‌های مختلف می‌توان وقایع تاریخی را نیز پیدا کرد؛ جنگ‌ها، قحطی، مهاجرت و..
نقش موسیقی در لالایی ایرانی
موسیقی در لالایی‌های ایرانی، نه‌فقط نقش زیباشناختی و هنری دارد، بلکه عنصری بنیادین برای انتقال احساس، ایجاد آرامش، و برقراری ارتباط عاطفی میان مادر و کودک به‌شمار می‌رود.
برخلاف تصور اولیه، لالایی‌ها فقط شعرهای ساده نیستند؛ بلکه ساختار موسیقایی آن‌ها از مهمترین عواملی است که تأثیرگذاری‌شان را تضمین می‌کند. ریتم یکنواخت، ملودی نرم و تکرار شونده، و تونالیته‌های آشنا در لالایی‌ها موجب تحریک سازوکارهای بیولوژیک مغز کودک می‌شوند.
تحقیقات نشان داده‌اند که ریتم آهسته و ساختار تکراری لالایی باعث ترشح هورمون‌های آرام‌بخش مانند اکسی‌توسین در بدن کودک و حتی مادر می‌شود؛ این پدیده، نوعی پیوند احساسی عمیق میان آن دو برقرار می‌کند که حتی بدون درک معنای کلمات، کارآمد است.
بخش قابل‌توجهی از قدرت لالایی‌ها در ایران، از موسیقی بومی و محلی نشئت می‌گیرد. مادران ایرانی با لهجه، ریتم و نغمه‌های خاص هر منطقه، لالایی را همان‌طور که از نسل قبل شنیده‌اند، با اندکی تغییر و آمیختگی احساسی به کودک منتقل می‌کنند.
در استان‌هایی چون گیلان، خوزستان، کردستان یا سیستان و بلوچستان، موسیقی لالایی به‌قدری با هویت موسیقایی بومی عجین شده که به‌راحتی می‌توان از روی نوع آهنگ، محل جغرافیایی آن را حدس زد. به عنوان نمونه، در مناطق جنوبی ایران، ساختار آوایی لالایی‌ها با تأثیر از موسیقی بندری و نغمه‌های دریایی، گرم، آرام و کشیده است، در حالی‌که در کردستان، لالایی‌ها شباهت بیشتری به مقام‌های سنتی و نوایی حزن‌آلود دارند.
همچنین لالایی، یکی از معدود اشکال موسیقی سنتی است که زنانه باقی مانده؛ زیرا در دوره‌هایی از تاریخ ایران، زنان اجازه یا امکان حضور عمومی در عرصه موسیقی نداشتند. با این حال، در فضای خصوصی خانه، صدای مادر، اولین تجربه موسیقایی کودک بوده و لالایی، نخستین آموزش غیررسمی او درباره زیبایی‌شناسی صوتی و احساسی است.
از منظر اتنوموزیکولوژی (مردم‌شناسی موسیقی)، لالایی‌ها می‌توانند نقش مهمی در بررسی ویژگی‌های موسیقایی فرهنگ‌ها ایفا کنند؛ زیرا ملودی‌های آن‌ها ساده، اما سرشار از اطلاعات درباره ساختار نغمه، گام‌های موسیقایی و ترجیحات شنیداری یک جامعه هستند.
نکته مهم دیگر اینکه ساختار موسیقایی لالایی‌ها اغلب با حالت‌های ملودیک بالا به پایین (descending melodies) همراه است که در روان‌شناسی موسیقی، اثر آرام‌کننده دارد. لالایی با آهنگ نزولی، ضرب‌آهنگ کند و آواهای باز، به کاهش ضربان قلب کودک و به خواب رفتن او کمک می‌کند. حتی برخی پژوهش‌ها پیشنهاد داده‌اند که نوزادانی که بیشتر در معرض موسیقی آرام لالایی‌ها قرار می‌گیرند، از نظر زبانی، شناختی و اجتماعی رشد بهتری نشان می‌دهند.
چند نمونه لالایی مشهور در جهان
همان‌طور که گفتیم لالایی میراث مشترک فرهنگ‌ها و اقوام مختلف در سراسر جهان است، از شرقی‌ترین کشورها تا غربی‌ترین آن‌ها می‌توان ردپای لالایی‌های کهن را جست و یافت.
در ادامه با چند نمونه مشهور از لالایی‌ها در جهان آشنا می‌شویم:
لالایی اسکاتلندی
کودکم را آن‌جا در حال خواب رها کردم
کودکم را آن‌جا در حال خواب رها کردم
تا توت جمع کند
اما کودک زیبایم را گم کردم
بچه آهویی دیدم از او پرسیدم
اما هرگز کودکم را ندیدم
به دنبال سمور در رودخانه ها رفتم
از او دنبال کودکم را گرفتم
اما نشانی از کودکم نیافتم
از مه سراغ کودکم را گرفتم
اما جواب سوالم را نگرفتم
از مه کافر جواب سوالم را نگرفتم
ای وای بر من آن را هرگز در بغل نگرفتم
اولین لالایی مکتوب در تاریخ!
محتوای این نوشته یک لالایی ترس‌برانگیز است که در آن کودک را از ایجاد سر و صدا و مزاحمت برای خداوندگار خانه برحذر می‌دارد و او را از عواقب این مزاحمت می‌ترساند.
ریچارد دامبریل، متخصص موسیقی باستان در موزه بریتانیا، محل نگهداری این لوح می‌گوید:
«در لالایی‌های باستان محتوی‌های ترسناک متداول بوده است. در حقیقت این نوع لالایی‌ها کودک را از بیدار کردن دیو به خاطر گریه‌اش می‌ترساند و به کودک هشدار می‌دهد که در صورت ساکت نشدن، دیو او را خواهد خورد.»
کوچولو که در خانه تاریکی ساکن بودی
خوب، شما الان بیرون هستید، نور خورشید را دیده‌اید.
چرا گریه می‌کنی، چرا داد می‌زنی؟
چرا اون‌جا گریه نکردی؟
خدای خانه را بیدار کردی! (منظور پدر است)
چه کسی مرا بیدار کرد؟ چه کسی مرا غافلگیر کرد؟
کوچولو شما را بیدار کرده، کوچولو شما را مبهوت کرده است!
مانند یک مست
ممکن است خواب به او برسد!»
چند نمونه از لالایی‌های ایرانی
در این بخش نمونه‌هایی از لالایی‌های ایرانی را از مناطق مختلف ایران می‌خوانیم:
لالایی مازنی (مازندرانی)
لالا لالا گل لاله
دتر دارنه هفت تا خاله
لالا لالا گل چایی
دتر دارنه اَتا دایی
لالا لالا گل پنبه
دتر دارنه دتا عمه
لالا لالا گل لیمو
دتر دارنه سه تا عمو
لالا لالا گل پونه
وچه نینه هیچ بهونه
لالا لالا لالایی
لالایی کرمانی
لالا لالا گل لاله
پلنگ در کوه چه می ناله
پلنگ پیر بی دندون
خری خورده خوده پالون
دری خورده خوده دالون
لالالا گل پونه
گدا اومد در خونه
نونش دادم بدش اومد
آبش دادم خوشش اومد
خودش رفت و سگش اومد
لالالا گل خشخاش
بابا رفته خدا همراش
لالالا گل فندق
مامان رفته سر صندوق
لالالا گل زیره
چرا خوابت نمی گیره
بخواب ای نازنین من
به قربونت بره جونم
لالایی شیرازی
لالالالا، گل آبشن
کاکا رفته چشوم روشن
لالالالا، گل خشخاش
کاکا رفته خدا همراش
لالالالا، گل زیره
بچه‌م آروم نمی‌گیره
گل سرخ منی، شاله بمونی
ز عشقت می‌کنم من باغبونی
تو که تا غنچه ایی بویی نداری
همین که وا شدی با دیگرونی
لالایت می‌گم و خوابت نمی‌آد
بزرگت می‌کنم یادت نمی‌آد
لالایی بیرجندی
لالالا، گل آلو،
دوخوشو سیب زرد آلو.
لالالا، گلم باشی،
بخوابی بلبلم باشی،
تسلای دلم باشی.
لالالا گلم دخو، گلم بیدار،
گلم هیچ وقت نشه بیمار.
لالالا لالاش میاد،
صدای کفش آقاش میاد،
آقاش رفته زن گیره،
کنیز صد تومن گیره.
الالالا تو را دارم، چرا از بی کسی نالم.
لالایی کردی (با معنی فارسی)
روله‌ی خوشه ویست بینایی چاوم
فرزند دوست داشتنی‌ام، نور چشمانم
هیزی ئه ژنوم و هیوای ژیانم
توان زانوهایم و امید زندگی‌ام
هه تا دییته وه هه ر چاوه ریتم
تا برگردی چشم به راهت هستم
هه لورکی منالیت هه ر راده ژه نم گهواره بچگی‌ات را همین طور تکان می‌دهم
لای لای نه مامی ژیانم / لای لای این نهال زندگی‌ام
من وینه ی باخه وانم / من مثل باغبان هستم
به دل چاودیریت ده که م / با دلم از تو مواظبت می‌کنم
بخه وه ده ردت له گیانم
بخواب دردت به جانم
هه‌ی لایه لایه لایه
هی لای لایی کورپه‌ی شیرینم لای
نوزاد شیرینم لای لایی
بنوه تاکوو سبه ینی
بخواب تا فردا
مژده‌ی ئاواتم دینی
مژده آرزویم بیاورد
ئه ی به ر خوله ی شیرینم
ای بچه (نوزاد کوچک و شیرین) شیرینم
ئاواتی هه موو ژینم
آرزوی تمام زندگی‌ام
شه وی تاریک نامینی
شب تاریک نمی‌ماند
تیشکی روژ دیته سه ری
نور صبحدم بالا می‌آید
هه‌ی لایه لایه لایه
کورپه‌ی زور جوانم لایه
نوزاد بسیار زیبایم لای لایی (جوان همان جوان فارسی است که در دل خودش زیبایی را هم دارد)
بنوه ئاسو رووناکه
بخواب افق روشن است
دیاره وه ک خور رووناکه
معلوم است و مثل آفتاب روشن است
هه ی لایه لایه لایه
کورپه ی شیرینم لایه
فرزند شیرینم لای لایی
لالایی ترکی (با معنی فارسی)
لای لای لار
لالايی‌ها
لاي لاييْنام يات بالام
گوُن ايله چيْخ بات بالام
من آرزوما چاتماديم سن آرزووا چات بالام
لالايي تو هستم بخواب، فرزندم
به همراه آفتاب طلوع و غروب كن، فرزندم
من به آرزوی خودم نرسيدم تو به آرزويت برس، فرزندم
لاي لاي آهو گؤز بالام
لاي لاي شيرين سؤز بالام
گؤزَل ليكده دونيادا تكدي منيم اؤز بالام
لالايي فرزند چشم آهوي من
لالايي فرزند شيرين سخنم
در زيبايي در دنيا فرزند من تك است
لالاييْنام اؤز بالام
قاشي قارا گؤز بالام
ديلين بالدان شيرين دير دوداغيْند سؤز بالام
لالايي تو هستم فرزندم
فرزند چشم و ابرو سياه من
زبانت از عسل شيرينتر است حرف روی لبت فرزندم
(حرف كه از لب تو جاری مي‌شود، زبانی كه به آن تكلم می‌کنی از عسل شيرينتر است، فرزند من)
لالایی؛ آوایی زنانه از دل فرهنگ ایران
لالایی ایرانی میراثی چندلایه، عاطفی و تاریخی است که نه‌تنها برای خواب کودک کاربرد دارد بلکه بازتاب‌دهنده‌ی هویت، فرهنگ، زبان و تجربه‌ی مادران در طول تاریخ است. ریشه در گذشته‌های دور داشته و امروز می‌تواند از طریق رسانه‌های دیجیتال و پژوهش‌های علمی جان تازه‌ای بگیرد.
بازیابی لالایی‌ها در قالب رسانه‌های جدید مثل پادکست یا ویدیو‌های یوتیوب می‌تواند به زنده نگه‌داشتن این فرهنگ زیبا و کهن کمک کند.
خوشبختانه برخی از لالایی‌های ایرانی در قالب CD یا محصولات صوتی مثل کتاب صوتی اکنون در دسترس علاقه‌مندان قرار دارد و می‌توانند کودکان‌شان را با این میراث ماندگار آشنا کنند.
