28 اردیبهشتماه در تقویم ما به نام شاعر، ریاضی‌دان و فیلسوف بزرگ ایرانی، حکیم عمرخیام، نامگذاری شده است. خیام، زاده نیشابور از شهرهای استان خراسان رضوی است، اما اگر این روزها در جست‌وجوی نام خیام باشید، بیشتر از هر چیز «خیامخوانی» بوشهری نظرتان را جلب می‌کند!
خیامخوانی آیینی سنتی همراه با سازها و نواهای جنوبی است که توسط مردمان بندر بوشهر قرن‌هاست که اجرا میشود. در آیین شنیدنی رباعیات خیام با روشی منحصربه‌فرد و برگرفته از دل موسیقی بوشهر اجرا و خوانده میشود.
در ادامه این مقاله از مجله سفرتاپ، با تاریخچه خیامخوانی بوشهری و دلایل علاقه بوشهری‌ها به اشعار خیام بیشتر آشنا می‌شویم و خواهیم دانست چه شد که مردمان پرشور این دیار توانستند خیام را به نام خودشان سند بزنند!
فلسفه خیامخوانی چیست؟
رباعی یکی از غنی‌ترین و کامل‌ترین قالب‌های شعری است و رباعیات خیام از محبوب‌ترین و شناخته‌شده‌ترین رباعیات در شعر کهن فارسی است.
خیام در رباعیاتش یک فلسفه و جریان فکری مهم را ترویج می‌دهد؛ لذت بردن از لحظه و بر خلاف بخش زیادی از شاعران کهن فارسی، که عقوبت‌گرایی و زیستن با هدف کسب توشه برای آخرت را ترویج می‌دادند، به‌طرز کلیشه‌شکنانه‌ای، مخاطب را تشویق به زیستن در لحظه و لذت بردن از لحظه اکنون می‌کند.
در اکثر قریب به اتفاق رباعیات خیام لحظه‌ی اکنون از هر چیز این جهان ارزشمند‌تر است و او بارها تاکید می‌کند که هیچ‌کس از آینده خبر ندارد، پس از همین لحظه لذت ببر:
خیام اگر ز باده مستی خوش باش / با ماهرخی اگر نشستی خوش باش
چون عاقبت کار جهان نیستی است/ انگار که نیستی چو هستی خوش باش
به‌نظر می‌رسد این طرز تفکر بیشتر از آنکه در محل تولد خیام یعنی شهر نیشابور طرفدار داشته، نزد مردمان جنوب و به خصوص بندر بوشهر طرفدار پیدا کرده است. از آن‌جایی که زندگی مردمان این خطه همیشه همراه با رنج بی‌شمار همراه بوده و ماهیگیری به‌عنوان شغل اصلی این مردمان، هیچ‌گاه منبع درآمد قابل اعتمادی نبوده است! خیام توانسته جای خود را میان بوشهری‌ها بیشتر از هر شاعر دیگری باز کند.
از این‌رو می‌توان دلایل علاقه بوشهری‌ها به خیامخوانی را به این چند دلیل خلاصه کرد:
- پیوند با حکمت و فلسفه: خیامخوانی بر اساس رباعیات حکیم عمر خیام است که تفکرات عمیق و فلسفی در مورد زندگی، زمان و خوشبختی را منتقل می‌کند.
- بازتاب مشکلات زندگی روزمره: این موسیقی مشکلات و سختی‌های زندگی، مثل زحمت ماهیگیران و تلاش‌های روزمره مردم، را به تصویر می‌کشد که برای مردم بوشهر قابل درک و ملموس است.
- پذیرش رنج‌ها و شادی: خیامخوانی به مردم می‌آموزد که با رنج‌ها مواجه شوند و در عین حال از لحظات زندگی لذت ببرند، که این نوعی آرامش روانی به ارمغان می‌آورد.
- ارتباط با فرهنگ بومی: این موسیقی جزئی از فرهنگ بوشهر است و به نوعی با هویت و تاریخ این منطقه در هم تنیده است.
- یادآوری به زندگی لحظه به لحظه: فلسفه خیام که زندگی باید در لحظه‌ها و بدون نگرانی از گذشته و آینده تجربه شود، برای مردم بوشهر که به زندگی پررنگ و بی‌وقفه علاقه دارند، جذاب است.
- تنوع اشعار: در کنار رباعیات خیام، گاهی اشعار حافظ، سعدی و باباطاهر هم در خیامخوانی گنجانده میشود که به دلیل مضامین مشترک، احساس نزدیکی بیشتری به شنوندگان می‌دهد.
- وجود شاعران دوبیتی‌سرا: به دلیل وجود شاعران دوبیتی‌سرایی مثل مفتون و فایز (شروه یا شرفه‌خوانی) از زمانهای دور در موسیقی این ناحیه رواج داشته است.
پیشینه خیامخوانی
پیدا کردن تاریخچه خیامخوانی بوشهری چندان کار ساده‌ای نیست، در کمتر منبعی به پیشینه این هنر پرداخته شده و زمان خاصی برای شروع آن در بوشهر ذکر نشده است.
این موضوع دلایل گوناگونی دارد که یکی از مهمترین دلایل آن آمیختگی خیامخوانی با دیگر انواع موسیقی بوشهری است. گویی که خیامخوانی کم‌کم در دل یزله‌خوانی و دیگر انواع موسیقی این خطه جای خود را باز کرده و ماهیتی مستقل پیدا کرده است.
اما در گفت‌وگویی که با محسن حیدریه در سفر اخیرم به بوشهر داشتم، او پیشینه منسوب خیامخوانی را این چنین روایت کرد:
پس از اینکه ادوارد فیتلز‌جرالد، شاعر و مترجم انگلیسی قرن نوزدهمی، اشعار خیام را به انگلیسی ترجمه و منتشر کرد، ولوله‌ای در دنیا به پا شد! ترجمه این اشعار علاوه‌بر ایجاد شهرت و محبوبیت ابدی برای جرالد، باعث شد ایرانیان توجه‌شان به یکی از شاعران قرن پنجم بیش‌از پیش جلب شود.
شاید جالب است بدانید تا مدت‌ها پس از مرگ خیام، انتشار اشعار او ممنوع بود و پس از ترجمه جرالد بود که خیام بار دیگر در محافل ادبی ایران، مطرح شد و مردم با این چهره شاخص ادبی، فلسفی بیشتر آشنا شدند.
وقتی کتاب ترجمه اشعار خیام جرالد به ایران رسید، گویی بوشهری‌ها پیش‌دستی کردند و توجه خاصه‌ای به این کتاب داشتند و کم‌کم رباعیات خیام وارد موسیقی بومی و کهن این منطقه شد. بنا به روایتی نه چندان معتبر، خیامخوانی از سال 1215 در بوشهر جان گرفت و مرسوم شد.
خیامخوانی چطور اجرا میشود؟
خیامخوانی با لحن گرم و خاص خود در مقام «شکی» اجرا میشود و در آن، چهار سبک متفاوت موسیقی ترکیب میشود. این اجرا با استفاده از سازهایی مانند نی هفت‌بند، فلوت، نی‌جفتی و تنبک به همراه دست‌زدن‌های همزمان بزم‌نشینان، فضایی زنده و پویا ایجاد می‌کند.
این موسیقی با تغییرات ملودی و فراز و فرود‌های متنوع، از یکنواختی دور میشود و هیجانی خاص به مجلس می‌بخشد. برای ایجاد فضایی پرشورتر، گاهی از یزله‌های بوشهری که به‌عنوان نمایانگر عواطف و احساسات عمیق مردم جنوب شناخته میشود، استفاده میشود تا حس و حال حماسی بیشتری به موسیقی بدهد.
یَزله‌‌خوانی بوشهری چیست؟
«يزلهخوانى»، كه از فرمهاى كهن موسيقى بوشهر است. خيامخوانها، پس از اجرای يك يا چند رباعی، به يزلهخوانى مىپردازند و دوباره رباعيات خيام را از سر مىگيرند.
در يزلهخوانى، جمع حاضر نيز در جواب به يزلهها به همخوانی مىپردازند. دوره‌های يزلهخوانى معمولاً كوتاه و تكرارى هستند. يزلهخوانى باعث گرمى مجلس و ايجاد شور و نشاط بيشترِ جمع مىشود. اصولاً اشعار يزله، از نظر وزن و موسيقى و نيز موضوع، آنچنان به خيامخوانى مرتبط نيستند و عموماً داراى مفاهيمى طنزگونه و كنايهآميزند.
اجراى يزله در خيام‌خوانی فاصلهگذارى آگاهانه در اين نوع موسيقى است كه در كمتر جايى شنيده شده است.
ریشه یزله‌خوانی نیز به کار روی دریا و ماهیگیری می‌رسد که عمدتا ماهیگیران برای ایجاد هماهنگی و بالا بردن سرعت کار و همچنین کاهش فشار کار روی دریا، شروع به بداهه‌خوانی روی قایق‌ها و لنج‌هایشان می‌کردند و به اصطلاح با هم دم می‌گرفتند.
از معروف‌ترین بندهای یزله‌خوانی این بند است:
هله‌ما هل یوسه
هل الیوس هل یوسا
جهاز اومه نعف دزا
هل الیوس هل یوسا
ای تاکسی شکر دزا
هل‌الیوس هل یوسا
انگلیس خونت خراب
هل‌الیوس هل یوسا و…
یزله یا هوسه نوعی موسیقی حماسی است که در جنوب ایران، به‌ویژه در بوشهر و خوزستان، رواج دارد و معمولاً با کوبیدن پا بر زمین و حرکات جمعی همراه است. این مراسم میتواند در جشن‌ها و شادی‌ها یا در عزاداری‌های مذهبی مانند محرم اجرا شود.
چه فصلی برای دیدن خیامخوانی مناسب است؟
با توجه به آب‌وهوای گرم بوشهر بهترین فصل برای دیدن اجراهای خیامخوانی در زمستان و اوایل بهار است. اما اگر دوست دارید بیشترین اجراهای خیامخوانی را ببینید و ادای دینی هم به خیام همزمان با سالروزش داشته باشید، بی‌شک اردیبهشت، بهترین ماه برای سفر به بوشهر و لذت‌بردن از خیامخوانی است.
اجراهای خیامخوانی در فستیوال کوچه بوشهر
یافته‌های ترند سرچ گوگل نشان می‌دهد، میزان سرچ «فستیوال کوچه بوشهر» در هفته‌های اول اردیبهشت 1404 به بالاترین میزان خود رسیده بود!
فستیوال کوچه با اینکه عمر درازی ندارد، اما در همین چند سال اخیر توانسته گردشگران زیادی را به بوشهر بیاورد. اما بن‌مایه اصلی این فستیوال همان خیامخوانی بوشهری در کوچه‌پس‌کوچه‌های دیدنی این شهر است.
می‌توان گفت احسان عبدی‌پور، محسن شریفیان و دیگر افراد دست‌اندرکار برگزاری این فستیوال، ایده اولیه آن را از خیامخوانی گرفته‌اند و دریافته‌اند جذابیت این اجراها به حدی است که میتواند مردمان زیادی را از سراسر ایران و حتی کشورهای منطقه برای مدت چند روز در بوشهر دور هم جمع کند.
فستیوال کوچه 1404 بنا بود در تاریخ 5 الی 10 اردیبهشت ماه برگزار شود که به علت همزمانی این اجراها با فاجعه انفجار در بندرعباس، کلیه اجراهای آن لغو شد.
اما اگر علاقه‌مند به تجربه همزمان خیامخوانی و دیدن اجراهای دیگر از موسیقی نواحی ایران هستید از الان میتوانید برای فستیوال کوچه بعدی برنامه‌ریزی کنید.
مشهورترین خیام‌خوانان بوشهری
موسیقی ستون فقرات زندگی بوشهری‌هاست. می‌توان گفت شما خانه و خانواده‌ای در بوشهر پیدا نمی‌کنید که دستی در آتش موسیقی نداشته باشد. از این رو به ازای هر خانواده بوشهری احتمالا یک گروه خیامخوانی نیز پیدا می‌کنید. اما در میان خیل عظیم خیام‌خوانان ناشناس و شناس بوشهری این چند نام بسیار مشهورند:
- باقر آرامی
- جهانبخش کردی زاده
- محسن شریفیان
- ناخدا خِدِر عزیززاده
- محسن حیدریه
- رسول شوشتری
- حسین موجی
- روح‌الله صفوی
- غلامرضا وزان
نکته جالب اینکه با اینکه خیامخوانی تا سال‌ها مراسمی کاملا مردانه بود و حتی گاه صرفا در مجالس مردانه اجرا می‌شد، اما زنان پیش‌روی بوشهری اخیرا پای خود را به این مراسم باز کرده‌اند و در برخی محافل خیام‌خوانان زن نیز حضور دارند و به‌صورت گروهی یا تک‌نفره به اجرا می‌پردازند. از مشهورترین خیام خوانان زن بوشهر می‌توان به «ماهرخ کشتکار» اشاره کرد.
بهترین مکانهای برای دیدن خیامخوانی
سیالیت اجرای خیامخوانی در بوشهر از ویژگی‌های منحصربه‌فرد آن است. همین‌طور که در کوچه‌پس‌کوچه‌های بوشهر قدم می‌زنید، ممکن است سر از یک خانه قدیمی یا اقامتگاه بومگردی درآورید که در آن خیامخوانی اجرا میشود.
اما کافه‌ها و برخی خانه بومگردی‌های بوشهر به‌طور برنامه‌ریزی شده، اجرای خیامخوانی دارند که اگر عازم بوشهر هستید بهتر است سری به آن‌ها بزنید.
آدرس اقامتگاههای اجرای خیامخوانی
| اقامتگاه سرای خیام بوشهر | آدرس: بوشهر- تنگستان – شهر دلوار- روستای پهلوانکشی |
| سرای شبدیز | آدرس:بوشهر- بافت قدیم- محله کوتی- شرق دبستان سیزده آبان |
| کافه رستوران جالبوت | بوشهر – روبروی اسکله جفره |
| اقامتگاه بومگردی جالبوت | بوشهر- بخش ساحلی دلوار – روستای بوجیکدان |
| اقامتگاه بومگردی بندرگاه | بوشهر – بندرگاه |
چند اصلاح رایج در موسیقی بوشهر و معانی آن
در این متن با چند لغت و اصطلاح خاص در موسیقی بوشهری آشنا شدیم که در ادامه به‌صورت خلاصه با آن‌ها بیشتر آشنا می‌شویم:
- خیامخوانی: اجرای رباعیات خیام به همراه سازهای نی‌جفتی، فلوت و تنبک به حالت دسته‌جمعی و دارای ریتم‌های شاد.
- یزله‌خوانی: یزله یا هوسه، نوعی اجرای حماسی و بداهه است که به صورت دسته‌جمعی و همراه با کوباندن پا بر زمین اجرا میشود. یزله را به‌عنوان عالی‌ترین درجه بروز احساسات انسانی در جنوب ایران به خصوص خوزستان و بوشهر می‌شناسند.
هدف از یزله یا هوسه‌خوانی ایجاد حس همدلی و همراهی برای مقابله و مواجهه با سختی‌ها و همچنین ایجاد هماهنگی برای انجام کارهای سخت است.
- نِی می: این نیز نوعی نغمه است که توسط جاشو‌ها و ملوانان هنگام صید اجرا میشود. نی می از بار سنگین کار کردن زیر آفتاب داغ جنوب و روی آب می‌کاهد و به ماهیگیران شور و هیجان تازه‌ای برای ادامه کار می‌دهد.
خیامخوانی برای فراموشی و به خاطر سپردن!
بیست‌و هشتم اردیبهشت به‌نام یکی از نامی‌ترین شاعران ایرانی یعنی خیام نامگذاری شده است. کسی که اگر نبود ما تقویم امروزی را هم نداشتیم. خیام از آن شخصیت‌هایی است که یک تنه جای چند‌نفر زندگی کرده است و همزمان، شاعر، ریاضی‌دان، فیلسوف، منجم و به تمام معنی کلام حکیم دوران خود و ما بوده است و خواهد ماند.
دیدگاه فلسفی خیام در جهان امروز بیشتر از هر زمان دیگری معنادار است. در زمانهای که، سرعت، دویدن برای رسیدن به قله‌های موفقیت!، کسب ثروت‌های یک‌شبه و مسابقه بی‌انتهایِ عقب نماندن از دیگری، حرف اول را می‌زند، بی‌شک خواندن اشعار خیام مرهمی است بر اضطراب زایدالوصف هر روزه ما. و چه از این زیباتر که این اشعار را با نغمه خیامخوانی بوشهری بشنویم و مثل مردمان ساده و صمیمی این دیار در کنار سختی‌ها و ناملایمات زندگی، تمرین کنیم دمی خوش باشیم که خیام گفت:
خیام اگر ز باده مستی خوش باش / با ماهرخی اگر نشستی خوش باش
چون عاقبت جهان نیستی است/ انگار که نیستی، چو هستی خوش باش
