جشن‌های ایرانی پیوندی عمیق با طبیعت، گردش فصل‌ها و روند کشاورزی دارند. این آیین‌ها اغلب در زمان برداشت محصول برگزار می‌شدند تا مردم شکرگذاری خود را نسبت به نعمت‌های زمین ابراز کنند و همبستگی اجتماعی خود را از نو بسازند. در ایران باستان، هر جشن نه‌تنها رنگ‌وبوی آیینی داشت، بلکه فرصتی برای گردهمایی، تقویت روابط اجتماعی، و انتقال دانش کشاورزی و آیینی نیز بود.
اکثر جشن‌های ایران باستان نشات گرفته از کشاورزی بود و ارتباط مستقیم با برداشت محصولات کشاورزی داشت.
بنابراین در هر منطقه بسته به محصولی که بیش‌ترین کشت را داشت و در زمان برداشت محصول جشنی برپا می‌شد و از آن محصول و دیگر خوراک‌های مرسوم بر سفره گذاشته می‌شد.
در ادامه این مقاله از مجله گردشگری سفرتاپ با شش تا از مهمترین جشن‌های باستانی در ایران باستان آشنا می‌شویم و البته خبر خوب اینکه هنوز هم در برخی از شهرها و در میان بسیاری از خانواده‌ها این جشن‌ها پابرجاست.
جشن مهرگان
در تقویم ایرانیان باستان، نه‌تنها هر ماه نام ویژه‌ای داشت، بلکه هر یک از سی روز ماه نیز دارای نام خاصی بود. هرگاه نام روز و نام ماه با یکدیگر هم‌نام می‌شدند، آن روز را جشن می‌گرفتند و به‌عنوان روزی فرخنده و آیینی شناخته می‌شد. بر همین اساس، روز شانزدهم هر ماه «مهر» نام داشت و در ماه مهر، تلاقی این دو نام باعث می‌شد تا روز شانزدهم به‌عنوان «مهرگان» گرامی داشته شود.
نام دیگر جشن مهرگان
نام دیگر جشن مهرگان، «میتراکانه» است؛ جشنی که در دوران هخامنشیان نیز برگزار می‌شد. ایزد باستانی مهر، که در اوستا با نام «می‌ثره» آمده، در کتیبه‌های برجای‌مانده از دوره هخامنشی، از جمله کتیبه اردشیر سوم و نقش‌برجسته‌های تخت‌جمشید، در کنار نام اهورامزدا ذکر شده است.
اگرچه امروزه واژهٔ «مهر» برای نامگذاری هفتمین ماه سال به‌کار می‌رود، اما در دوره هخامنشیان این ماه با عنوان «باگَیادیش» شناخته می‌شد؛ واژه‌ای که به‌معنای «ماه خدایان» یا «ماه ایزدان» است.
در گاه‌شماری اوستایی کهن، جشن مهرگان همانند نوروز، جشنی چندروزه بود که بر پایهٔ تقویم گاهنباری برگزار می‌شد. «مهر» در متون کهن، از جمله کتیبه‌های هخامنشی و کتاب اوستا، به‌عنوان ایزد پیمان، دوستی و مهربانی معرفی شده است؛ فرشته‌ای که نماد نور و عدالت بود و دشت‌های گسترده و حاصل‌خیز را به مردمان نیک‌نهاد ارزانی می‌داشت.
آیین‌های رایج در جشن مهرگان
زمان برگزاری جشن مهرگان 16 مهرماه هر سال است که شامل: آیین‌ها و مراسم مختلف و زیبایی است که توسط برگزارکنندگان و میزبانان این جشن ملی اجرا می‌شود:
آیین‌ها و ویژگی‌های جشن مهرگان
| آیین/ویژگی | توضیحات |
| پوشیدن لباس‌های ارغوانی | رنگ ارغوانی در گذشته نشان شادمانی و قدرت بوده است. |
| سفره جشن مهرگان | شامل انواع خوراک‌های پاییزی مثل سیب، سنجد، انار، زعفران. در کنار این خوراکی‌ها آتش کوچکی نیز برپا می‌کنند. |
| نیایش و دعا | آیین شکرگزاری و نیایش به نیت برکت محصولات کشاورزی برگزار می‌شود. |
| شاهنامه‌خوانی | خواندن بخش‌هایی از شاهنامه سابقه‌ای طولانی در جشن‌های باستانی ایرانیان دارد که شامل جشن مهرگان نیز می‌شود. |
| نقالی | در بخش‌هایی از ایران جشن مهرگان همراه بوده با نقالی. |
زمان برگزاری جشن مهرگان
جشن مهرگان از 16 تا 21 مهرماه برگزار می‌شده اما امروزه با توجه به تغییر در تقویم شروع جشن مهرگان از 10ام مهرماه است.
شعر فردوسی درباره جشن مهرگان
حکیم ابوالقاسم فردوسی، شاعر جماسه‌سرای ایرانی در شاهنامه به جشن مهرگان اشاره کرده و آن را روزی دانسته که پادشاه دادگر ایران؛ فریدون، تاج‌گذاری می‌کند:
فریدون چو شد بر جهان کامگار / ندانست جز خویشتن شهریار
به رسم کیان تاج‌وتخت مهی / بیاراست با کاخ شاهنشهی
به روز خجسته سر مهرماه / به سر برنهاد آن کیانی کلاه
زمانه بی‌اندوه گشت از بدی / گرفتند یک سر ره ایزدی
می روشن و چهره‌ی شاه نو / جهان گشت روشن سر ماه نو
بفرمود تا آتش افروختند / همه عنبر و زعفران سوختند
پرستیدن مهرگان دین اوست / تن‌آسانی و خوردن آیین اوست
کنون یادگار است ازو ماه مهر / بکوش و به رنج ایچ منمای چهر
جشن مهرگان همواره یکی از بزرگترین جشن‌های ایرانی است که پس از جشن نوروز مقام دوم را از نظر اهمیت نزد ایرانیان دارد.
جشن گندم
جشن گندم، آیینی کمتر شناخته‌شده اما پر معنا در فرهنگ روستایی ایران بود. این جشن در پایان فصل درو برگزار می‌شد و نمادی از پایان زحمت کشاورزان و شروع فصل آسودگی به‌شمار می‌رفت. مراسم شامل پخت نان تازه از آرد گندم تازه، گردهمایی زنان و مردان در محوطه‌های باز و آوازهای محلی مرتبط با شکرگزاری بود.
در برخی مناطق، کودکان نقش محوری در این جشن داشتند و به‌صورت نمادین دانه‌های گندم را در هوا می‌پاشیدند تا سال آینده نیز پربار باشد.
جشن آبانگان
جشن آبانگان یکی از جشن‌های کهن ایرانی است که در روز دهم آبان برگزار می‌شود؛ روزی که در آن، نام روز و ماه یکی می‌شود. این جشن در ستایش «آناهیتا»، ایزدبانوی آب‌های روان و نگهبان پاکی و باران برگزار می‌شود.
آناهیتا؛ ایزدبانوی آب و باروری
در باور ایرانیان باستان، آناهیتا یا ناهید فرشته‌ای بلندمرتبه و نماد پاکی، زایش و باروری بود. او به فرمان اهورامزدا، برف و باران و تگرگ را به زمین می‌باراند. مجسمه‌ها، نقش‌ها و معابد زیادی به نام او ساخته شده‌اند؛ مانند معبد آناهیتا در کنگاور که از بزرگترین بناهای سنگی باستانی ایران است.
فلسفه جشن آبانگان
آب برای ایرانیان باستان، عنصری مقدس و دومین مظهر آفرینش پس از آتش به‌شمار می‌رفت. آن‌ها باور داشتند که آلوده کردن آب گناهی نابخشودنی است و از آن با دقت و احترام مراقبت می‌کردند. جشن آبانگان پاسداشت همین تفکر است؛ روزی برای سپاس از نعمت حیات‌بخش آب.
ریشه و روایت‌های تاریخی آبانگان
واژه «آبان» به‌معنای «آب‌ها»ست. آبانگان نه‌تنها یادگار ستایش آب در اوستا و یشت پنجم (آبان‌یشت) است، بلکه روایاتی تاریخی نیز پشتوانه آن است. از جمله اینکه «زو»، شاه پیشدادی، پس از پایان جنگ با تورانیان، دستور به بازسازی کاریزها داد و مردم این نعمت را جشن گرفتند. روایتی دیگر از پایان خشکسالی هشت‌ساله و بارش نخستین باران در این روز سخن می‌گوید.
آداب برگزاری جشن آبانگان
آیین‌های آبانگان شامل نیایش، خواندن بخش‌هایی از اوستا (آب‌زور)، چیدن سفره‌ای با نمادهای طبیعت و رفتن به کنار نهرها و رودها برای شکرگزاری است. زنان و دختران، نقش پررنگی در این آیین دارند و با دعا، از اهورامزدا خواستار برکت و حفاظت از آب‌ها می‌شوند.
بر اساس باورها، اگر در این روز باران می‌بارید، آبانگان به مردان تعلق داشت؛ در غیر این‌صورت، زنان نقش اصلی را ایفا می‌کردند.
چرا آبانگان هنوز اهمیت دارد؟
آبانگان تنها یک جشن باستانی نیست؛ یادآور احترام به طبیعت، به‌ویژه عنصر حیاتی آب است. ایرانیان از دیرباز با پیوندی عمیق با محیط‌زیست، بر قداست آب تأکید داشته‌اند؛ موضوعی که امروز بیش از هر زمان دیگری اهمیت دارد.
جشن سده
جشن سده یکی از کهن‌ترین آیین‌های ایرانی و جشنی باستانی در ستایش آتش است که قدمتی بیش از پنج هزار سال دارد. این جشن هر سال در ۱۰ بهمن، به‌ویژه در میان زرتشتیان ایران و جهان برگزار می‌شود و نماد پیدایش آتش و پیروزی روشنایی بر تاریکی است.
ریشه اسطوره‌ای جشن سده در شاهنامه
طبق روایت شاهنامه فردوسی، هوشنگ، پادشاه پیشدادی، روزی هنگام شکار سنگی به‌سوی ماری پرتاب کرد. برخورد سنگ‌ها جرقه‌ای ایجاد کرد و آتشی از خار و خاشاک برخاست. این واقعه را نشانه‌ای از موهبت ایزدی دانستند و همان شب جشن گرفتند. از آن پس، این روز به عنوان جشن سده نامگذاری شد.
چرا نام آن “سده” است؟
نام این جشن برگرفته از عدد صد است. در تقویم کهن، زمستان بزرگ از ابتدای آبان تا پایان اسفند ادامه داشت. جشن سده درست صد روز پس از آغاز زمستان برگزار می‌شود؛ زمانی که مردم با روشن‌کردن آتش، به استقبال گرما و روشنایی می‌روند و اهریمن سرما را می‌رانند.
آیین‌ها و آداب جشن سده
در گذشته، جمع‌آوری هیزم و بوته برای برافروختن آتش وظیفه‌ای دینی و نمادی از مشارکت جمعی بود. در مراسم، موبدان با خواندن اوستا آتش را شعله‌ور می‌سازند و مردم در کنار آن سرود می‌خوانند و شادی می‌کنند. خاکستر باقی‌مانده را در مزارع می‌پاشند تا برکت بیاید.
شهرهایی که سده را زنده نگه داشته‌اند
این جشن همچنان در شهرهای کرمان، یزد، فارس، میبد، اردکان، طبس و بردسکن با شکوه برگزار می‌شود. همچنین زرتشتیان مهاجر در سوئد، آمریکا و استرالیا نیز این سنت را حفظ کرده‌اند. کرمان، در ۸۰ سال گذشته، میزبان باشکوه‌ترین مراسم سده بوده است.
سده در تاریخ ایران پس از اسلام
با وجود محدودیت‌ها در دوره اسلامی، جشن سده در دوران حکومت‌هایی چون آل زیار و غزنویان همچنان برگزار می‌شد. از جمله مراسم مشهور، می‌توان به جشن مردآویج زیاری در سال ۳۲۳ هجری در اصفهان و مراسم سلطان مسعود غزنوی در سال ۴۳۰ هجری اشاره کرد.
ثبت جهانی جشن سده در یونسکو
در آذر ۱۴۰۲، جشن سده به‌عنوان بیست‌وچهارمین میراث ناملموس ایران، به‌صورت مشترک با تاجیکستان در یونسکو ثبت شد. این ثبت جهانی پاسخی به خواست دیرینه زرتشتیان و فرهنگ‌دوستان ایران بود و نقش مهمی در تقویت وحدت فرهنگی ایرانیان ایفا می‌کند.
جشن خرم‌روز (خرمن)
این جشن در پایان فصل درو و خرمن‌کوبی برگزار می‌شد و نام آن برگرفته از خرم‌روز یا روز شادی در تقویم زرتشتی بود. در این آیین، مردم با لباس‌های سنتی و ساز و آواز به استقبال خرمن‌کشان می‌رفتند. داس‌هایی که با گل تزئین شده بودند، نمادی از پایان زحمت بودند و در مرکز آیین قرار داشتند.
خرمن‌ها به‌عنوان نماد برکت، در میدان‌های اصلی یا کنار آتش‌دان قرار داده می‌شد و کودکان حلقه‌ای گرد آن‌ها تشکیل می‌دادند. این جشن همچنین زمانی برای تقسیم عادلانه محصول میان اعضای خانواده و جامعه بود.
جشن تیرگان
جشن تیرگان یکی از مهمترین جشن‌های ایران باستان است که مانند نوروز، مهرگان و سده جایگاه ویژه‌ای دارد. این جشن هر سال در روز سیزدهم تیر برگزار می‌شود و مراسم‌هایی چون آب‌پاشی، فال کوزه، و بستن دستبند تیر و باد دارد.
جشن تیرگان اکنون به‌عنوان میراث معنوی ایران به ثبت ملی رسیده و در بسیاری از شهرهای کشور، به‌ویژه در بین زرتشتیان، گرامی داشته می‌شود.
باورهای مختلف درباره جشن تیرگان
درباره ریشه جشن تیرگان دو روایت اصلی وجود دارد:
- تیشتر، فرشته باران: نبرد تیشتر (نماد نیکی) با دیو خشکسالی اپوش و پیروزی او، زمینه‌ساز بارش باران و پایان خشکسالی شد.
- آرش کمانگیر: تیراندازی آرش از قله دماوند برای تعیین مرز ایران و توران، نماد فداکاری و وطن‌دوستی ایرانیان است.
جشن تیرگان در تقویم ایرانی
زمان دقیق جشن در مناطق مختلف کشور متفاوت است:
- در تقویم رسمی، تیرگان معمولاً در روز سیزدهم تیر برگزار می‌شود.
- در مازندران، تیرگان را شب سیزدهم آبان‌ماه (تیرما سیزده شو) برگزار می‌کنند.
- در یزد و اطراف آن، اول تیرماه روز برگزاری جشن تیرگان است.
آیین‌ها و رسوم جشن تیرگان
جشن تیرگان با آیین‌هایی چون آب‌پاشی، فال کوزه، سرودخوانی و گره‌زدن دستبند تیر و باد، به پاس بزرگداشت تیشتر و پیروزی بر خشکسالی برگزار می‌شود.
آب‌پاشی یا آبریزگان
یکی از اصلی‌ترین آیین‌های این جشن، آب‌پاشی بین مردم است که هم نماد پاکی است و هم یادآور نقش آب در اسطوره تیشتر.
فال کوزه
در این آیین، افراد نشانه‌ای (مثل انگشتر یا سکه) در کوزه‌ای پر از آب می‌اندازند. روز جشن، پس از خواندن اشعار، هر شیء با یک شعر بیرون آورده می‌شود تا فال فرد مشخص شود.
دستبند تیر و باد
شرکت‌کنندگان دستبندی با هفت نخ رنگی می‌بندند. ۹ روز بعد، آن را باز کرده و در باد رها می‌کنند تا آرزوهایشان برآورده شود.
تیرگان در مازندران؛ تیرما سیزده شو
در مازندران، جشن تیرگان با آداب بومی خاصی مانند لال‌بازی، شال‌اندازی، روشن کردن مشعل، و هدیه سیزدهی (میوه، پارچه و کفش برای عروس) برگزار می‌شود. این مراسم یکی از ماندگارترین جلوه‌های فرهنگ عامه در شمال ایران است.
جشن تیرگان در گیلان
در گیلان نیز این جشن در شب ۲۷ آبان‌ماه برگزار می‌شود. مردم گیلان با شور و نشاط در کوچه‌ها و خیابان‌ها به جشن می‌پردازند و آیین‌هایی چون فال کوزه و دستبند تیر و باد را اجرا می‌کنند.
تیرگان در بین زرتشتیان
زرتشتیان جشن تیرگان را روز دهم یا سیزدهم تیر طبق تقویم خود برگزار می‌کنند. آن‌ها این روز را به یاد تیشتر، فرشته باران، و همچنین روایت آرش گرامی می‌دارند. همچنین یادبود باران پس از قحطی ۷ ساله در دوره ساسانیان از دیگر دلایل مهم این جشن نزد زرتشتیان است.
کدام شهرها جشن تیرگان را برگزار می‌کنند؟
امروزه جشن تیرگان در شهرهایی مانند:
- مازندران، گیلان، شیراز، اهواز
- یزد، کرمان، اصفهان، تهران، کرج، میبد، اردکان
همچنان زنده است و برخی روستاها نیز با امکانات محدود، این جشن را گرامی می‌دارند.
جشن‌های ایرانی؛ بازگشت به ریشه‌های روشن
جشن‌های باستانی ایرانی نه فقط میراثی آیینی، بلکه نقشه‌ای برای فهم پیوند مردم با زمین، آسمان، آب و آتش‌اند. از مهرگان تا تیرگان، این جشن‌ها به ما یادآوری می‌کنند که شادی، قدردانی و همدلی بخشی از مختصات فرهنگی ماست که قرن‌ها در خون و گوشت ما تنیده شده است و پاسداشت این جشن‌ها قدمی برای بازگشت به ریشه‌های روشن و باورهای ناب ایرانی است.
