آیین قالی‌شویی، از آن دست آیین‌هایی است که نسل به نسل چرخیده تا به روزگار ما رسیده است. آیینی که در دل مردمان منطقه مرکزی ایران جای دارد و ریشه در باورها و عقاید دیرینه اهالی کاشان دارد. هر سال در دومین جمعه‌ی مهرماه، جاده‌ای خاکی در میان کوه‌های اطراف کاشان جان می‌گیرد. هزاران نفر از اهالی فین، نراق، جوشقان، نیاسر و دیگر نقاط اطراف، پای پیاده یا با وسایل نقلیه به سمت مشهد اردهال حرکت می‌کنند. اما این تنها یک سفر مذهبی یا آیینی نیست؛ این سفر، بازآفرینی یک قصه است. قصه‌ای از شجاعت، از غربت، از شهادت، و از پیوند عمیق مردم با تاریخ و معنویت. مراسم قالیشویان، نه یک مراسم ساده که آیینه‌ای‌ست از هویت یک منطقه، خاطره‌ای زنده از قرن‌ها پیش، و نمایشگاهی زنده از آیین‌های دیرین ایران است.
از فین تا اردهال؛ سفری معنوی به دنبال پیشوا
در روزگاری دور، مردمان دیار فین کاشان در پی راهبری معنوی، قاصدی به مدینه فرستادند تا از امام محمد باقر (ع) درخواستی داشته باشند. امام نیز فرزند خود سلطانعلی بن محمد باقر را به سوی آن‌ها فرستاد. فرزند امام ابتدا در فین مستقر شد اما به‌زودی برای تابستان‌ها راهی منطقه‌ای خوش‌آب‌وهوا در کوهپایه به نام اردهال شد؛ جایی که بعدها محل شهادتش شد و نامش با آن پیوندی جاودانه یافت.
روایت شهادت؛ از دسیسه تا جاودانگی
اقامت امامزاده سلطانعلی در اردهال دیری نپایید. حاکمان محلی از نفوذ او به هراس افتادند. زرین‌کفش بارکرسفی، حاکم اردهال، با همراهی والی قم، نقشه قتل او را کشید. درگیر و دار نبردی ده‌روزه، با ترفندی بی‌سابقه، فرستادن زنان برهنه به میدان، نیروهای امامزاده عقب‌نشینی کردند. سلطانعلی که در پناه سنگی به نماز ایستاده بود، به دست دشمنان به شهادت رسید.
جسد او را در قالیچه‌ای پیچیدند، در کنار نهر شست‌وشو دادند و در جایی که امروز آستانه اوست، به خاک سپردند. از آن روز، یاد او هر سال با چوب، قالی و اشک زنده میشود.
از جمله موارد قابل ذکر درباره مراسم قالیشویان مشهد اردهال این است که این مراسم از معدود مراسم شیعیان است که بر اساس تقویم شمسی برگزار میشود و چنانچه دومین جمعه مهرماه، نزدیکترین جمعه به 11 مهرماه، زمان شهادت امامزاده سلطانعلی، همزمان با یک مراسم مذهبی دیگر باشد، مراسم قالی‌شویی با اطلاع قبلی یک هفته به عقب می‌افتد.
این بازنمایی سالانه از واقعهای مذهبی، در طی قرن‌ها رنگ اسطوره‌ای به خود گرفته و هم‌اکنون با چنان شکوهی برگزار میشود که در شمار میراث ناملموس یونسکو نیز به ثبت رسیده است.
آداب برگزاری مراسم قالیشویان
مراسم قالیشویان یکی از آیین‌های مذهبی و سنتی ایران است که هر سال در مشهد اردهال برگزار میشود. این مراسم با آدابی خاص، حال‌وهوایی معنوی و جمعی دارد.
جمعه‌جار
مراسم قالیشویان از جمعه قبل از مراسم اصلی (یعنی اولین جمعه مهرماه) با جارزنی، جار زنان در اردهال شروع میشود. آن‌ها در واقع نوعی آماده‌باش مذهبی برای مردم اعلام می‌کنند و مردم یک هفته فرصت دارند تا خود را برای برگزاری این آیین دیرینه آماده کنند.
در این یک هفته بازار‌های محلی‌ای در اردهال و روستاهای اطرافش برپا میشود و مایحتاج لازم برای برگزاری این آیین جمعی در آن به فروش می‌رسد.
جمعه قالی
با اولین نورهای طلوع در صبح دومین جمعه مهرماه هزاران نفر از اهالی فین، خاوه و روستاهای اردهال، باری کرسف، علوی، غیاث آباد، لارون، جوشق، ریجان و .. دور هم جمع می‌شوند. جمعیتی بزرگ و یک‌دست سیاه‌پوش که هر کدام چوبی بلند در دست دارند و لباس‌های محلی به تن.
در روستای خاوه قالی معروف که در آرامگاه نگهداری میشود از سوی خادمان امامزاده بیرون آورده میشود، این قالی به‌صورت لوله شده روی شانه خادمان حمل میشود و کم‌کم جوانان قالی را به دوش می‌گیرند. قالی به این خاطر به‌صورت لوله‌‌شده حمل میشود که نمادی از پیچیده شدن پیکر امامزاده در آن باشد.
مراسم نوحه‌خوانی و عزاداری درون امامزاده ادامه می‌یابد و کم‌کم قالی به سمت چشمه‌ای که در چندصد متری بنای امامزاده قرار دارد می‌برند. در طول مسیر، شرکت‌کنندگان با فریاد «یا سلطان علی» و ضربات هماهنگ بر قالی، آن را تا چشمه می‌برند و در آب می‌شویند.
آب چشمه، مقدس شمرده میشود و عده‌ای از آن برای تبرک همراه می‌برند. این حرکات هماهنگ، نوعی بازنمایی جمعی از اندوه و ارادت است؛ ترکیبی بی‌نظیر از هیجان مذهبی، حافظه تاریخی و نمایش آیینی.
چرا قالی در مشهد اردهال شسته میشود؟
قالی در این آیین نه صرفاً نمادی از اشیای روزمره، بلکه حامل یک پیکر مطهر است؛ پیکر امامزاده‌ای که مردم باوفای فین کاشان، او را پس از شهادت در قالی پیچیدند و به کنار چشمه‌ای بردند تا غسل دهند. شست‌وشوی قالی، در واقع یادآوری آن لحظه‌های تراژیک و مظلومیت است؛ نوعی عزاداری نمادین با حرکت‌های آیینی، نواهای مذهبی و حتی فریادهایی که بر زبان مردم جاری میشود.
آنچه این آیین را متمایز می‌کند، پیوند میان سوگواری و اسطوره، تاریخ و آیین است؛ گویی هر ضربه‌ای که با چوب بر قالی زده میشود، پژواکی از آن واقعه تاریخی‌ست.
نمادهای اصلی مراسم قالیشویان
چوب‌هایی که در مراسم استفاده می‌شوند، نمادی از آب‌پاشی به قالی است. هر فرد با چوبی در دست، سهمی در روایتگری دارد؛ گویی همه با هم به دفاع از حقیقتی مظلوم برمی‌خیزند.
چشمه نیز، جایگاهی مقدس است که مراسم به سوی آن ختم میشود. طبق روایات، غسل پیکر امامزاده در این چشمه انجام شده و به همین دلیل، شست‌وشوی قالی نیز باید در همان مکان صورت گیرد. این ترکیب از چوب و چشمه، در حقیقت استعاره‌ای از جمع شدن قدرت و پاکی است؛ عنصری که آیین قالیشویان را از دیگر مراسم مذهبی متمایز می‌کند.
قالی مخصوص از کجا می‌آید؟
قالی‌ای که هر ساله در این مراسم شسته میشود، تنها یک فرش معمولی نیست. این قالی در آرامگاه امامزاده سلطان علی نگهداری میشود و گفته میشود قدمتی چند صد ساله دارد. طرح و رنگ‌های این قالی نیز خاص و متمایز است، چرا که نماد عزت و احترام به آن بزرگوار محسوب میشود. باور عمومی بر این است که این قالی باید با دست و در نهایت دقت و احترام توسط زنان محلی بافته شود.
هر ساله قبل از مراسم، قالی از محل نگهداری‌اش بیرون آورده میشود و تنها همین یک روز به آن اجازه لمس آب داده میشود؛ گویی خود فرش هم در این آیین متبرک میشود.
موقعیت جغرافیایی مشهد اردهال
مشهد اردهال در ۴۲ کیلومتری غرب کاشان، در دامنه‌های کوه‌های مرکزی ایران واقع شده است. این منطقه میان دو اقلیم خشک مرکزی و نیمه‌کوهستانی قرار دارد و موقعیتی ویژه برای تجمع آیینی فراهم می‌کند.
وجود چشمه و فضای باز، همچنین مجاورت با امامزاده‌ای که زیارتگاه رسمی شیعیان است، همه و همه باعث شده‌اند مشهد اردهال به یکی از مهم‌ترین نقاط مذهبی-فرهنگی منطقه بدل شود. مسیر دسترسی از کاشان، فین، نیاسر و حتی قم امکان‌پذیر است و هرساله هزاران نفر از این مسیرها به سمت محل برگزاری مراسم حرکت می‌کنند.
ثبت جهانی قالی‌شویی در یونسکو
در سال ۲۰۱۲ میلادی (۱۳۹۱ شمسی)، آیین قالیشویان مشهد اردهال به عنوان میراث معنوی در فهرست یونسکو به ثبت رسید. این ثبت، تنها یک عنوان جهانی نیست، بلکه به معنای شناسایی هویتی غنی برای مردمی است که قرن‌ها این آیین را زنده نگه داشته‌اند. کارشناسان یونسکو این مراسم را نمونه‌ای نادر از آیین‌های جمعی، آیین‌محور و داستان‌محور در جهان دانسته‌اند که با حضور پررنگ مردم، موسیقی سنتی، ابزارهای آیینی و ترکیب اسطوره و تاریخ شکل گرفته است. این ثبت جهانی حالا فرصتی است برای حفظ، آموزش و معرفی این سنت دیرینه به نسل‌های آینده.
مراسم قالیشویان در نگاه گردشگران
در سال‌های اخیر، مراسم قالیشویان توجه بسیاری از گردشگران داخلی و خارجی را به خود جلب کرده است. برای بسیاری از گردشگران، حضور در این آیین فرصتی است برای دیدن یک نمایش زنده از فرهنگ آیینی ایران. عکاسان، مستندسازان و پژوهشگران فرهنگی نیز به‌طور گسترده در این روز در مشهد اردهال حضور دارند. علاوه‌بر جنبه مذهبی، فضای مشارکت مردمی، لباس‌های محلی، فریادها و شور و حال عمومی باعث میشود تا تجربه‌ای متفاوت و ماندگار برای بیننده شکل بگیرد. همین موضوع باعث شده که هر ساله بر تعداد بازدیدکنندگان افزوده شود.
