قدمت دقیق چاههای تاریخی تلا به‌طور کامل مشخص نیست، اما گمانه‌زنی‌ها و شواهد، پیشینه‌ای بسیار طولانی، شاید حتی به دوران پیش از اسلام و تمدن‌های باستانی ایران مانند هخامنشیان یا ساسانیان را برای آن‌ها متصور می‌شوند. آنچه مسلم است، این چاهها برای قرن‌ها نقش حیاتی در تأمین آب شیرین ساکنان لافت و روستاهای اطراف داشته‌اند.
تاریخچه شگفت‌انگیز چاههای تاریخی تلا
یکی از شگفت‌انگیزترین ویژگی‌های چاههای تاریخی تلا، تعداد اولیه آن‌هاست. گفته می‌شود در ابتدا ۳۶۶ حلقه چاه به تعداد روزهای سال کبیسه حفر شده بود. این تعداد زیاد، امکان ذخیره‌سازی حداکثری آب باران را فراهم می‌کرد و هر روز از سال مردم می‌توانستند از آب یکی از چاهها استفاده کنند.
برخلاف تصور اولیه، نام “تلا” هیچ ارتباطی با وجود فلز گرانبهای طلا در این منطقه ندارد. نام «چاههای تلا» در واقع اشتباهی رایج است. نام اصلی این چاهها «تلا» یا «چاه های تل آو» است که در زبان محلی به‌معنای تپه آب یا تل آب است. این نام‌گذاری به موقعیت جغرافیایی چاهها اشاره دارد، زیرا در کنار تپه‌ای قرار دارند که آب باران را به سمت آن‌ها هدایت می‌کند.
تعداد چاهها؛ نمادی از روزهای سال
این تدبیر هوشمندانه، علاوه‌بر تامین آب، به آب فرصت کافی برای ته‌نشین شدن املاح و پاکیزه ماندن می‌داد. امروزه به دلیل عوامل مختلف طبیعی و انسانی، تعداد کمتری از این چاهها (حدود ۷۰ تا ۱۰۰ حلقه) باقی مانده است، اما همچنان عظمت و هوشمندی سازندگانشان را به نمایش می‌گذارند.
البته در بعضی منابع، درباره نام‌گذاری این چاهها دلایل دیگری مطرح است. به این ترتیب که در اقلیم خشک و کم‌باران جزیره قشم، آب شیرین همواره کمیاب‌ترین و ارزشمندترین منبع حیاتی بوده است. ارزش آب ذخیره شده در این چاهها برای مردم آن دوران هم‌سنگ طلا بود.
از این رو، با نامیدن این چاهها به “تلا”، بر اهمیت و ارزش حیاتی آن‌ها تأکید کرده‌اند. این نام‌گذاری هوشمندانه، خود گویای شرایط سخت زندگی و اهمیت مدیریت منابع آبی در گذشته است. درواقع چاههای تلا یا چاه های آب قشم، تامین‌کننده آب شیرین مورد نیاز مردم محلی بوده‌اند.
معماری و کارکرد چاههای تلا: اوج هوشمندی در دل سنگ
معماری چاههای تاریخی تلا در عین سادگی، بسیار هوشمندانه و کارآمد است. این چاهها در لایه‌های سنگی شیستی کف گودال حفر شده‌اند. این لایه‌ها به‌طور طبیعی آب باران را در خود نگه می‌دارند و از نفوذ سریع آن به اعماق زمین جلوگیری می‌کنند.
- روش حفر: چاهها با ابزارهای ابتدایی در دل سنگ کنده شده‌اند. دهانه آن‌ها اغلب دایره‌ای شکلاست. یکی از برجسته‌ترین و حیاتی‌ترین این آثار، چاههای تاریخی تلا در بندر زیبای لافت است.
این چاهها نمادی از هوش، سخت‌کوشی و سازگاری مردمان جنوب با شرایط اقلیمی خشک و کم‌آب هستند و داستانی شنیدنی از تمدن و زندگی در این خطه به همراه دارند. در این مطلب از مجله سفرتاپ، سفری به دل تاریخ خواهیم داشت تا با چاههای تاریخی تلا، این میراث ارزشمند بیشتر آشنا شویم.
چاههای تاریخی تلا کجاست؟
این میراث کهن در استان هرمزگان، جزیره قشم و در بندر تاریخی لافت واقع شده‌اند. لافت، با بادگیرهای بلند و خانه‌های سنتی‌اش، خود یکی از جاذبههای بی‌نظیر قشم است. چاههای تاریخی تلا درست در پشت قلعه نادری لافت و در گودالی سنگی در میان درختان سرسبز گارُم زنگی (کرت یا کنار) قرار گرفته‌اند.
دسترسی به این چاهها آسان است و بازدید از آن‌ها معمولا بخشی جدایی‌ناپذیر از گشت‌وگذار در بندر لافت محسوب می‌شود. موقعیت مکانی این چاهها در نزدیکی دریا و جنگلهای حرا، بر اهمیت استراتژیک و حیاتی آن‌ها در گذشته می‌افزاید.
- آدرس دقیق چاههای تاریخی تلا: استان هرمزگان، جزیره قشم، بندر لافت، پشت قلعه نادری، محوطه چاههای تلا
- بوده و عمقشان بسته به لایه آب‌دار زیرین متفاوت است (اغلب چند متر).
- جمع‌آوری آب: موقعیت چاهها در یک گودال طبیعی یا دست‌کند باعث می‌شود آب باران از سطوح اطراف به سمت آن‌ها هدایت و در دهانه چاهها جمع‌آوری شود.
- ذخیره‌سازی و کیفیت آب: جنس سنگی دیواره‌ها و کف چاه مانع از جذب سریع آب شده و به دلیل قرار گرفتن در عمق زمین و دور از تابش مستقیم آفتاب، تبخیر آب به حداقل می‌رسد. همچنین، این ساختار به خنک ماندن و حفظ کیفیت نسبی آب کمک می‌کرد. ته‌نشین شدن املاح در کف چاه نیز به مرور زمان باعث زلال‌تر شدن آب می‌شد.
پس از جمع‌آوری آب باران، درِ چاهها بسته می‌شده تا از تبخیر و آلودگی جلوگیری شود. باید اضافه کرد که کف این چاهها، به لایه‌های گچی ختم شده که باعث می‌شود آب برای مدت طولانی خنک و سالم باقی بماند.
موارد استفاده دیروز و امروز چاه تلا؛ از نیاز حیاتی تا جاذبه گردشگری
چاههای تاریخی تلا (چاه های تلا) در گذشته و امروز کاربردهای متفاوتی داشته و دارند که در ادامه دقیق و روشن به آن‌ها می‌پردازیم:
کاربری اصلی و حیاتی چاههای تاریخی تلا در گذشته، تامین آب شرب و مصارف روزانه مردم بندر لافت بود. در روزگاری که قشم با کمبود منابع آب شیرین روبه‌رو بود، چاههای تلا به‌عنوان منبع اصلی تامین آب شرب مردم روستای لافت عمل می‌کردند.
احتمالا مردم محلی برای هر روز از سال یک چاه مجزا در نظر می‌گرفتند (۳۶۶ چاه برای سال کبیسه). این کار باعث می‌شد که آب هر چاه زمان کافی برای ته‌نشین شدن املاح داشته باشد و در صورت نیاز، آب تازه‌ای در دسترس باشد. طراحی خاص چاهها، با لایه‌های گچی در کف باعث می‌شد آب برای مدت طولانی خنک، زلال و قابل‌نوشیدن باقی بماند، حتی در گرمای شدید تابستان.
امروزه با توسعه سیستم‌های آبرسانی مدرن، کاربری اصلی این چاهها از میان رفته است. با این حال، چاههای تاریخی تلا به‌عنوان یک اثر ملی ثبت شده و از جاهای دیدنی قشم به حساب می‌آید. بازدیدکنندگان می‌توانند از نزدیک شاهد هوشمندی پیشینیان در مدیریت منابع آب باشند و با بخشی از تاریخ و فرهنگ غنی جزیره آشنا شوند.
به‌خصوص که برخی از چاهها هنوز هم در فصول بارندگی آب می‌گیرند و یادآور کارکرد اصلی خود هستند. همچنین این چاهها به‌عنوان نمونه‌ای از دانش بومی و مدیریت منابع در اقلیم خشک، موضوع مطالعات دانشجویان، محققان و فیلم‌سازان حوزه‌های تاریخی و محیط‌زیست هستند.
بنابراین، در گذشته چاههای تلا یا چاههای تل آو نیاز و ضرورتی برای زنده ماندن مردم بوده، اما امروز به هویت فرهنگی و ابزار توسعه گردشگری تبدیل شده‌اند.
اقامت در نزدیکی چاههای تاریخی تلا؛ تجربه‌ای بومی و دلنشین
برای کسانی که می‌خواهند تجربه‌ای عمیق‌تر از فرهنگ و زندگی در قشم داشته باشند و در نزدیکی چاه های تاریخی تلا اقامت کنند، بندر لافت گزینه‌های جذابی ارائه می‌دهد. این گزینه‌ها که در راهنمای سفر به قشم کامل‌تر به آن‌ها پرداخته شده، شامل موارد زیر هستند:
اقامتگاههای بومگردی لافت
بهترین گزینه، اقامت در اقامتگاههای بومگردی متعدد و زیبای بندر لافت است. این اقامتگاه‌ها که اغلب خانه‌های سنتی بازسازی‌شده هستند، فرصتی بی‌نظیر برای تجربه زندگی محلی، چشیدن طعم غذاهای جنوبی و لذت بردن از معماری خاص منطقه را فراهم می‌کنند. اقامتگاه‌هایی مانند ناخدا، سینگو، لافت، پیر حرا و موارد دیگر در این بندر فعال هستند و فاصله‌ی بسیار کمی تا چاههای تاریخی تلا و سایر دیدنی‌های لافت دارند.
هتل‌ها و اقامتگاههای قشم
اگر ترجیح می‌دهید در هتل اقامت کنید، می‌توانید هتل‌های شهر قشم یا درگهان را انتخاب کنید. البته در این صورت برای بازدید از چاه های تاریخی تلا نیاز به طی مسافتی حدودا یک ساعته خواهید داشت. هتل‌ها و اقامتگاه های قشم تجربه‌ای منحصربه‌فرد از زندگی محلی را به بازدیدکنندگان ارائه می‌دهند. این اقامتگاه‌ها با معماری سنتی و امکانات مناسب، محیطی دلپذیر برای اقامت فراهم می‌کنند.
گشت و گذار در اطراف چاه تلا؛ دیدنی‌های نزدیک که نباید از دست داد
بازدید از این چاهها فرصتی عالی برای دیدن سایر جاذبههای بندر لافت و مناطق اطراف آن است که خود دربین بهترین جاهای دیدنی قشم در بهار و پاییز قرار می‌گیرند. این جاذبههای شامل موارد زیر می‌شوند:
بندر تاریخی لافت
قدم زدن در کوچه‌پس‌کوچه‌های این بندر، تماشای بادگیرهای فراوان و منحصربه‌فرد (که لافت را به شهر بادگیرها مشهور کرده)، دیدن لنج‌های چوبی در حال ساخت یا پهلو گرفته در اسکله و آشنایی با معماری سنتی خانه‌ها تجربه‌ای فراموش‌نشدنی هستند.
قلعه نادری لافت
این قلعه تاریخی که درست در کنار چاههای تاریخی تلا قرار دارد، یادگاری از دوران گذشته و نقطه‌ای استراتژیک برای دیده‌بانی بر تنگه خوران بوده است. هرچند بخش‌هایی از آن تخریب شده، اما بقایای آن دیدنی است و چشم‌انداز زیبایی به دریا و جنگل حرا دارد.
جنگلهای حرا (مانگرو)
لافت یکی از بهترین نقاط دسترسی به جنگلهای شگفت‌انگیز حرا است که در لیست بهترین جاهای دیدنی قشم در پاییز قرار دارد. با قایق می‌توانید به دل این جنگلهای شناور بروید و از تماشای درختانی که در آب شور ریشه دوانده‌اند، پرندگان متنوع و اکوسیستم بی‌نظیر آن لذت ببرید.
کارگاه‌های لنج‌سازی
بازدید از کارگاه‌های سنتی لنج‌سازی در لافت، جایی که استادکاران با دستان هنرمند خود لنج‌های چوبی عظیم را می‌سازند، یکی دیگر از تجربیات فرهنگی جذاب است. این دانش سنتی در فهرست میراث ناملموس یونسکو نیز ثبت شده است.
چرا بازدید از چاههای تاریخی تلا را نباید از دست داد؟
چاههای تلا نمونه‌ای برجسته از مهندسی سنتی ایرانی هستند که نشان‌دهنده هوش و خلاقیت مردم منطقه در مواجهه با کمبود منابع آبی است.
- اهمیت تاریخی و فرهنگی: این چاهها سندی زنده از تاریخ تمدن و سکونت در قشم و نمادی از سازگاری انسان با محیط هستند.
- هوشمندی و معماری منحصربه‌فرد: مشاهده سیستمی که قرن‌ها پیش برای حل بحران آب طراحی شده، شگفت‌انگیز است.
- موقعیت مکانی عالی: قرار گرفتن در بندر زیبای لافت و نزدیکی به جاذبههای دیگر مانند قلعه نادری و جنگل حرا، بازدید از آن را آسان و پربار می‌کند.
بازدید از این مکان تاریخی، علاوه‌بر اینکه فرصتی برای آشنایی با فرهنگ و تاریخ غنی جزیره قشم فراهم می‌کند، درس مهمی درباره اهمیت آب، مدیریت منابع و تاریخ محلی به بازدیدکنندگان می‌دهد. بهترین زمان بازدید از چاههای تاریخی تلا همان بهترین فصل سفر به قشم است که هوای قشم مطبوع‌تر و معتدل‌تر بوده و شرایط مناسبی برای گردشگری فراهم است. فصل‌های بهار، پاییز و زمستان را برای سفر به این منطقه از دست ندهید.
بازدید از چاههای آب قشم؛ فرصتی برای تامل در تاریخ
چاه های تاریخی تلا در لافت قشم، بیش از چند حفره در زمین، راوی داستان تلاش، هوشمندی و بقا هستند. آن‌ها نشان می‌دهند که چگونه مردمان این سرزمین با درک عمیق از طبیعت و نیازهایشان، راهکارهایی پایدار و شگفت‌انگیز برای زندگی یافته‌اند.
بازدید از این مجموعه بی‌نظیر تنها دیدن یک اثر تاریخی نیست، بلکه سفری به عمق فرهنگ و تاریخ جزیره قشم و ادای احترام به نیاکان هوشمندی است که آب را به‌راستی چون طلا پاس می‌داشتند. اگر به قشم سفر می‌کنید، بازدید از این گنجینه ارزشمند را در برنامه خود قرار دهید و لحظاتی را به تامل در این میراث کهن اختصاص دهید.
