تهران گنجینه‌ای از تاریخ و فرهنگ است که در دل خود مساجد تاریخی بسیاری را جای داده است. مساجد تاریخی تهران شاهد روزگارانی متفاوت از تاریخ کشور بوده‌اند و هنوز مکانی پرشور برای عبادت و مراسم مذهبی به شمار می‌روند.
این بناها نماد دین و فرهنگ هستند و با معماری‌های جذاب جلوه‌ای خاص به پایتخت بخشیده‌اند. در این نوشته به معرفی برخی از این مساجد می‌پردازیم که تصویری بینظیر از تاریخ و هنر اسلامی را به نمایش میگذارند. با ما همراه باشید.
بازدید از مساجد تاریخی تهران
مساجد تاریخی تهران، نهتنها مراکز مذهبی و فرهنگی، بلکه بخش مهمی از هویت و تاریخ پایتخت محسوب میشوند. این بناها با معماری زیبا و منحصربه‌فرد، یادگار دورانی هستند که تهران از نظر فرهنگی و مذهبی در حال تحول و گسترش بود. بازدید از این مساجد فرصتی است برای آشنایی با هنرهای اسلامی، کاشیکاریهای رنگارنگ، گنبدها و مناره‌های شگفت‌انگیز و همچنین تاریخ پر فراز و نشیب تهران.
برای کسانی که به دنبال جاهای دیدنی رایگان تهران هستند، مساجد تاریخی انتخابی عالی خواهند بود. بازدید از این مساجد برای عموم آزاد است و آن‌ها پذیرای گردشگران و علاقه‌مندان به تاریخ و معماری هستند. با دیدن مساجد تاریخی تهران میتوانید در زیبایی‌های شهر غرق شوید، تاریخ را لمس کرده و فضای روحانی خاصی را که در هر گوشه از این بناها نهفته است، احساس کنید.
1. مسجد شاه
مسجد شاه یا مسجد امام‌خمینی تهران، یکی از برجسته‌ترین آثار معماری دوره قاجار است که به دستور فتحعلی‌شاه ساخته شد. این مسجد با الگوی چهار ایوانی و الهام از مسجد وکیل شیراز طراحی شده و دارای تزئینات گچ‌کاری، کاشی‌کاری و مقرنس‌کاری است. در دوران ناصرالدین‌شاه هم دو مناره به آن افزوده شد.
این بنا، نهتنها مکانی برای عبادت، بلکه محلی برای رویدادهای مهم تاریخی، مانند مراسم ترحیم علمای بزرگ و وقایع مرتبط با جنبش مشروطه بوده است. با گذشت بیش از ۱۸۰ سال، مسجد شاه همچنان یکی از نمادهای فرهنگی و مذهبی تهران به‌شمار می‌رود.
- آدرس مسجد شاه: خیابان ۱۵ خرداد، نزدیک به خیابان ناصرخسرو، بازار بزازها
2. مسجد سپهسالار
مسجد سپهسالار که با نام مسجد آیت‌الله مطهری هم شناخته می‌شود، یکی دیگر از مساجد قدیمی تهران و یادگار دوره قاجار است. این مسجد به دستور میرزا حسین‌خان سپهسالار قزوینی، صدراعظم ناصرالدین‌شاه، در سال ۱۲۵۸ خورشیدی بنیان‌گذاری شد. پس از درگذشت او، برادرش یحیی‌خان مشیرالدوله ساخت آن را به پایان رساند.
این بنا با الهام از معماری ایرانی و عثمانی، به‌ویژه مسجد ایاصوفیه استانبول، طراحی شده است. وجود هشت مناره و گنبد دوپوش، از ویژگی‌های خاص آن محسوب می‌شود. طراحی این مسجد توسط مهندس مهدی‌خان ممتحن‌الدوله شقاقی و معماری آن هم توسط استاد حسن معمار قمی انجام شده است.
تزئینات داخلی شامل یزدی‌بندی، مقرنس‌کاری و کاشیکاریهای زیبا، جلوه‌ای فوق‌العاده به این مسجد داده‌اند. مسجد سپهسالار نمونه‌ای بارز از تلفیق هنر و معماری سنتی ایرانی با تاثیرات معماری اسلامی است.
- آدرس مسجد سپهسالار: خیابان بهارستان، مجاور ساختمان قدیمی مجلس شورای ملی
3. مسجد ارگ
مسجد ارگ تهران، یکی از مساجد تاریخی و مهم پایتخت، در دوره قاجار به دستور امیرقاسم خان قوانلو قاجار، داماد فتحعلی‌شاه، بنا شد. این مسجد که به نام‌های «مادرشاه» و «دفتر» هم شناخته می‌شد، در سال ۱۳۲۸ با مشارکت بازاریان و به پیشنهاد آیت‌الله بروجردی بازسازی و «مسجد ارگ» نامیده شد.
این مکان هم محل عبادت، هم مرکز تدریس فلسفه و حکمت توسط استادانی چون آقاعلی زنوزی بوده است. در سال ۱۳۸۳، حادثه آتش‌سوزی در این مسجد رخ داد که منجر به جان باختن ۷۸ نفر شد. با وجود این رویداد تلخ، مسجد ارگ همچنان یکی از نمادهای مذهبی و فرهنگی تهران محسوب می‌شود.
- آدرس مسجد ارگ تهران: بازار تهران، میدان ۱۵ خرداد، خیابان داور
4. مسجد سلمان
مسجد سلمان، یادگاری ارزشمند از دوره پهلوی، در سال ۱۳۲۲ توسط معمار برجسته حسین لرزاده و به همت حاج محمد یخچالی ساخته شد. این بنا، نخستین مسجدی بود که پس از تخریب حصار شرقی تهران و پر شدن خندق ناصری روی آن احداث شده است.
معماری آن بدون گنبد و مناره، با الهام از چهارتاقی‌های دوره ساسانی، جلوه‌ای بینظیر داشت. سقف شبستان با سه‌تاق کژاوه‌ای و تزئینات معرق کاشی و آجر، زیبایی خاصی به فضا می‌بخشید.
در سال ۱۳۸۶ این مسجد در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد، اما دو ماه بعد بدون هماهنگی با سازمان میراث فرهنگی تخریب و گودبرداری شد. این اقدام واکنش‌های زیادی را برانگیخت و باعث شد سازمان میراث فرهنگی علیه هیئت امنا اقامه دعوی کند.
- آدرس مسجد سلمان: مینای جنوبی، خیابان ۱۷ شهریور، خیابان فریدوند
5. مدرسه علمیه آیت‌الله مجتهدی
مدرسه علمیه آیت‌الله مجتهدی، یکی از مهمترین مراکز علوم دینی و مساجد تاریخی تهران، در سال ۱۳۳۴ خورشیدی توسط آیت‌الله احمد مجتهدی تهرانی تأسیس شد. این مدرسه که در مجاورت مسجد ملاجعفر قرار دارد، با حمایت خیرین و تلاش‌های مؤسس آن به یکی از مراکز برجسته آموزش علوم اسلامی تبدیل شده است.
ویژگی‌های علمی این مدرسه شامل برگزاری کلاس‌های اخلاق عمومی و برخورداری از کتابخانه‌ای با بیش از ۵۵۰۰۰ جلد کتاب مرجع و تخصصی هستند. شخصیت‌های برجسته‌ای چون محمدباقر تحریری، سید محسن خرازی و سید مجتبی خامنه‌ای از این مدرسه فارغ‌التحصیل شده‌اند. آیت‌الله مجتهدی هم طبق وصیت خود در یکی از کلاس‌های این مدرسه به خاک سپرده شده است.
- آدرس مدرسه علمیه آیت‌الله مجتهدی: خیابان سیروس، خیابان مولوی، خیابان کیانی، خیابان مسجد آقا
6. مسجد شیخ عبدالحسین
مدرسه و مسجد شیخ عبدالحسین از بناهای مذهبی و آموزشی برجسته دوره قاجار است. این مجموعه در سده ۱۳ هجری قمری تأسیس شد و در سال ۱۳۳۴ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
آیت‌الله سید حسین میرپور طهرانی از مدرسان و واعظان سرشناس این مکان بود که پس از بازگشت به تهران، در این مدرسه به تدریس، وعظ و اقامه نماز جماعت پرداخت. این مدرسه و مسجد نقش مهمی در آموزش علوم دینی و فعالیت‌های مذهبی در تهران ایفا کرده و از مراکز تأثیرگذار در تاریخ فرهنگی و مذهبی پایتخت محسوب می‌شود.
- آدرس مسجد شیخ عبدالحسین: خیابان خیام، خیابان پاچنار، بین بازار کفاش‌ها و بازار فراش‌باشی
7. مسجد آقا محمود
مسجد آقا محمود یکی از بناهای تاریخی تهران است که در اواخر دوره صفویه ساخته شده است. این مسجد توسط میرزا احمد حکیم‌باشی، پزشک و تاجر اهل کرمانشاه، احداث و وقف شد. معماری آن شامل گنبدخانه، ایوان بزرگ و هشت حجره با ایوان‌های میانی است.
کتیبه‌های موجود در بنا، تاریخ‌های ۱۲۳۴ و ۱۲۵۷ هجری قمری را نشان می‌دهند و حاکی از قدمت زیاد این مسجد هستند. در سال ۱۳۶۳، مسجد آقا محمود در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد. امروزه، این مسجد بهعنوان مرکز مذهبی کردهای فیلی در تهران شناخته می‌شود و نقش مهمی در حفظ هویت فرهنگی این جامعه ایفا میکند.
- آدرس مسجد آقا محمود: محله پامنار، خیابان سعدی جنوبی، خیابان ناصرخسرو، خیابان مروی
8. مسجد جامع بازار
مسجد جامع بازار تهران، کهن‌سال‌ترین مسجد پایتخت، قدمتی بیش از هزار سال دارد و از دوره آل بویه تا قاجار به‌تدریج شکل گرفته است. این مسجد دارای هفت شبستان است که هرکدام معماری و ویژگی‌های خاص خود را دارند.
شبستان عتیق، قدیمی‌ترین بخش مسجد، در دوران صفویه ساخته شده و با بادگیرهایی در پشت‌بام، تهویه طبیعی را فراهم می‌کرده است. در دوره قاجار، شبستان‌هایی مانند چهلستون و گرمخانه به مجموعه افزوده شدند. این مسجد یکی از جاهای دیدنی تهران است که هم مکانی برای عبادت، هم محیطی برای فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی به شمار می‌رود.
- آدرس مسجد جامع بازار تهران: خیابان ناصرخسرو، خیابان ۱۵ خرداد، بین الحرمین، بازار مسجد جامع، بین بازار نوروز خان و بازار کویتی‌ها
9. مسجد حاج رجبعلی
مسجد حاج رجبعلی از مساجد تاریخی تهران است که در سال ۱۲۱۵ هجری قمری به دست استاد رستم معمار ساخته شد. این بنا نمونه‌ای برجسته از تداوم معماری صفوی در دوره قاجار به‌شمار می‌رود. ویژگی منحصربه‌فرد آن، نخستین گنبد بیضی‌شکل در تهران است که در آن زمان نوآوری محسوب می‌شد.
امروزه بخش‌های زیادی از مسجد بازسازی و به بناهای تجاری و مسکونی تبدیل شده‌اند. این بنا در گذشته شامل صحن وسیع، شبستان‌های تابستانی و زمستانی، ایوان و مدرسه بوده که اکنون تنها بخشی از شبستان زمستانی و ایوان باقی مانده است. تزئینات کاشی‌کاری، کتیبه‌های خط ثلث و تاق‌نماهای زیبا از دیگر ویژگی‌های معماری این مسجد هستند.
- آدرس مسجد حاج رجبعلی: سنگلج، خیابان ۱۵ خرداد، خیابان اکبرنژاد، خیابان ساداتیه
10. مسجد سید عزیزالله
مسجد سید عزیزالله، یکی دیگر از مساجد تاریخی تهران است که در دوره قاجار ساخته شد. نام مسجد به بانی آن، حاج سید عزیزالله اشاره دارد. مسجد سید عزیزالله امروزه میزبان فعالیت‌های مذهبی، اجتماعی و فرهنگی در منطقه است و همچنان بهعنوان یکی از آثار مهم مذهبی و فرهنگی تهران مورد توجه قرار دارد.
این مسجد با معماری ایرانی-اسلامی، شامل شبستان، ایوان و صحن است. تزئینات کاشی‌کاری و گچ‌بری‌های باظرافت هم جلوه‌ای فوق‌العاده به فضای داخلی آن بخشیده‌اند.
- آدرس مسجد سید عزیزالله: خیابان ۱۵ خرداد، خیابان خیام، بازار بزازها، بازار سلطانی
11. مسجد فخرالدوله
ساخت مسجد فخرالدوله در سال ۱۳۲۴ خورشیدی به دستور اشرف‌الملوک فخرالدوله، دختر مظفرالدین‌شاه قاجار آغاز شد و در سال ۱۳۲۸ به پایان رسید. معماری مسجد آمیزه‌ای از اصول معماری قاجاری و ایرانی است که در هندسه و ترکیب اصلی آن، گرایش به پلان پرستشگاه‌های بیزانس مشاهده می‌شود.
بنا دارای تزئینات کاشی‌کاری با رنگ‌های کرم، فیروزه‌ای و لاجوردی است. بنای اصلی به شکل مکعب آجری است و شامل دو شبستان و یک گنبد اصلی بزرگ می‌شود. از دیگر مشخصات مسجد چهار نیم‌ستون آجری هستند که بالای هر کدام گنبد کوچکی قرار دارد.
این مسجد میزبان مراسم عبادی و همچنین مراسم سیاسی از جمله برگزاری انتخابات است. جدا از این، سنت شب‌زنده‌داری ایام ماه رمضان و دیگر ایام مذهبی در این مسجد جریان دارد. به همین دلیل، به آن مسجد شب‌‌زنده‌داران هم می‌گویند.
- آدرس مسجد فخرالدوله: خیابان ابن سینا، خیابان مشکی
12. مسجد قندی
مسجد قندی، یکی از مساجد تاریخی تهران، در دوره قاجار توسط تاجر خوشنام قندفروشی، حاج سیدهاشم قندی، در محله خانی‌آباد ساخته شد. مسجد قندی، علاوه‌بر فعالیت‌های مذهبی، در دوران مشروطه و دفاع مقدس نقش اجتماعی و فرهنگی مهمی ایفا کرده است. این مسجد نمونه‌ای عالی از معماری مذهبی دوره قاجار را به نمایش می‌گذارد.
معماری مسجد شامل سردر ورودی با طاق جناغی، هشتی شش‌ضلعی با پوشش گنبدی، صحن مربع‌شکل، ایوان‌های جنوبی و شمالی و شبستان ستون‌دار با نه ستون آجری است.
تزئینات کاشی‌کاری معرق، مقرنس‌کاری و کتیبه‌های خط ثلث، به زیبایی‌های این مسجد افزوده‌اند. دو بادگیر و مهتابی در پشت‌بام هم وجود دارند که تهویه طبیعی و فضایی برای مراسم تابستانی فراهم می‌کنند.
- آدرس مسجد قندی: خانی‌آباد، خیابان وحدت اسلامی، خیابان پهلوان حسن، خیابان تختی
13. مسجد مجدالدوله
مسجد مجدالدوله، از بناهای شاخص دوره قاجار در تهران در سال ۱۲۷۱ خورشیدی به دستور مهدی‌قلی‌خان مجدالدوله، داماد ناصرالدین‌شاه قاجار ساخته شد. همچنین، این مسجد بهعنوان مدرسه علمیه فعالیت داشته و محل تدریس علمای برجسته‌ای مانند شیخ فضل‌الله نوری و آیت‌الله محمدتقی آملی بوده است.
تزئینات کاشی‌کاری، مقرنس‌کاری و آجرکاری‌های زیبایی در این مسجد دیده میشوند. مسجد مجدالدوله با معماری چهار ایوانی، دارای صحن مستطیل‌شکل، گنبدخانه و دو شبستان است که یکی به نام «رمضان» در فصول سرد و دیگری به نام «عاشورا» در فصول گرم مورد استفاده قرار می‌گیرد.
- آدرس مسجد مجدالدوله: فردوسی، خیابان امام خمینی، خیابان میرزایی
14. مسجد معزالدوله
مسجد معزالدوله، در سال ۱۳۱۷ هجری قمری به همت حاجیه فرخ‌لقا خانم، همسر محمد اسماعیل میرزا معزالدوله، نوه عباس میرزا ساخته شد.
مسجد معزالدوله نمونه‌ای از وقف‌های زنان در دوره قاجار است و نقش مهمی در فعالیت‌های مذهبی و فرهنگی منطقه ایفا کرده است. معماری مسجد شامل ورودی در ضلع شمال‌غربی است که به هشتی و سپس به حیاط منتهی می‌شود. در ضلع شرقی و شمالی، سقاخانه و پنج مغازه وقفی قرار دارد. ایوان جنوبی هم به شبستان اصلی مسجد راه دارد.
تزئینات کاشی‌کاری و معماری سنتی ایرانی جلوه‌ای خاص به این بنا بخشیده‌اند. همچنین حجره‌هایی برای سکونت طلاب در این مسجد وجود دارند.
- آدرس مسجد معزالدوله: سه راه امین حضور، خیابان ایران، خیابان شهید احمد احمدی
15. مسجد میرزا موسی
مسجد میرزا موسی یکی از نمونه‌های شاخص معماری مذهبی ساده و مردمی عصر قاجار است. این مسجد به دستور میرزا موسی تفرشی، وزیر دارالخلافه، در سال ۱۲۷۷ خورشیدی ساخته شد. پس از درگذشت او، فرزندانش با افزودن بخش‌هایی جدید، بنا را گسترش دادند.
فضای کلی مسجد کوچک و ساده است، با شبستانی آرام و صحنی جمع‌وجور که برای برگزاری نمازهای جماعت و مراسم مذهبی طراحی شده است. معماری مسجد گرچه فاقد شکوه بناهای سلطنتی است، صمیمیت و هویت محلی را به‌خوبی بازتاب می‌دهد. این مسجد اکنون جزو آثار ملی است و همچنان در زندگی مذهبی پایتخت نقش دارد.
- آدرس مسجد میرزا موسی: خیابان خیام، خیابان ۱۵ خرداد، بازار بزرگ، بازار مسگرها، بازار مسجد جامع
16. مسجد نظام‌الدوله
مسجد نظام‌الدوله یکی از مساجد تاریخی دوره قاجار است که در اواخر سلطنت ناصرالدین‌شاه توسط محمدابراهیم‌خان نظام‌الدوله، امیر توپخانه ساخته شد. این مسجد برخلاف بسیاری از مساجد آن دوره، گنبد و مناره ندارد. در عوض، دارای یک مأذنه آجری ساده و کم‌ارتفاع است که از معدود مأذنه‌های باقی‌مانده از دوران قاجار محسوب می‌شود.
ورودی مسجد با کاشی‌های هفت‌رنگ مربعی‌شکل به رنگ‌های آبی، لاجوردی، سفید، زرد و صورتی تزیین شده است. درب چوبی قدیمی، پله‌های نیم‌گرد ورودی و بادگیرها از ویژگی‌های جالب این بنا محسوب میشوند.
در گذشته، مسجد نظام‌الدوله شامل مدرسه و حجره‌هایی پیرامون صحن بود، اما با گذر زمان و تغییرات شهری، بخش‌های زیادی از این مکان‌ها از بین رفتند و اکنون تنها ساختمان اصلی مسجد باقی مانده است. این بنا در تاریخ ۲۵ مهر ۱۳۸۳ با شماره ۱۱۲۱۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
- آدرس مسجد نظام‌الدوله: محله پامنار، خیابان سعدی جنوبی، خیابان ناظم الاطبا جنوبی
17. مسجد حاج قنبرعلی خان
مسجد و مدرسه حاج قنبرعلی خان در سال ۱۲۸۸ خورشیدی به دستور حاج قنبرعلی خان کرد مافی، ملقب به سعدالدوله ساخته شد. وی یکی از درباریان ناصرالدین‌شاه و فردی خیر بود که تمامی املاک اطراف مسجد را وقف آن کرد.
معماری مسجد و مدرسه حاج قنبرعلی خان شامل صحن اصلی، گنبد، رواق‌ها و دیوارهای کاشی‌کاری‌شده می‌شود و نمایانگر هنر و سلیقه معماران آن دوره است. مناره آجری این بنا هم بهعنوان بادگیر، مأذنه و رصدخانه استفاده می‌شود و از ویژگی‌های منحصر به فرد آن به شمار می‌رود.
پس از ساخت فیلم «مارمولک» در سال ۱۳۸۲ که در این مسجد فیلمبرداری شد، توجه عمومی به این بنا افزایش یافت. در حال حاضر این مسجد زیر نظر حوزه علمیه مروی قرار دارد.
- آدرس مسجد حاج قنبرعلی خان: خیابان مصطفی خمینی، کوچه شهید علی مرادی
18. مسجد خازن‌الملک
مسجد و مدرسه خازن‌الملک در دوران قاجار به همت حاج محمدرحیم‌خان خازن‌الملک، صندوق‌دار دربار ناصرالدین‌شاه ساخته شد. این بنا نمونه‌ای از ترکیب مسجد و مدرسه در دوره قاجار است که علاوه‌بر کاربری مذهبی، بهعنوان مرکز علمی هم فعالیت داشته است.
معماری مسجد و مدرسه خازن‌الملک شامل دو طبقه است. ورودی اصلی آن از ضلع جنوب غربی به صحن اصلی مسجد منتهی می‌شود. در ضلع شمالی صحن، ورودی به مقبره امامزاده سید ولی و در ضلع شرقی هم یک نمازخانه قرار دارد. این مسجد با تزئینات آجرکاری و صحن‌های باصفا جلوه‌ای زیبا و قدیمی پیدا کرده است.
- آدرس مسجد خازن‌الملک : خیابان ۱۵ خرداد، کوچه سید ولی، امامزاده سید ولی
19. مسجد علمیه مشیرالسلطنه
مسجد و مدرسه علمیه مشیرالسلطنه که به نام‌های مسجدالاقصی و مسجد ساعت هم شناخته می‌شود، یکی دیگر از مساجد تاریخی تهران است. این مجموعه به همت میرزا احمدخان مشیرالسلطنه، وزیر خزانه مظفرالدین‌شاه قاجار ساخته شد.
معماری این بنا شامل صحن کوچکی با هشت حجره در سه طرف آن و شبستانی ستون‌دار در سمت شمالی است. در پشت شبستان هم مطبخ و انباری وجود دارد که قبلا بهعنوان کتابخانه مسجد و مدرسه علمیه استفاده می‌شد.
یکی از ویژگی‌های منحصربه‌فرد این مسجد، وجود ساعت قدیمی در بالای یکی از ستون‌ها است. این ساعت یکی از اولین ساعت‌های شهری در تهران به‌شمار می‌رود. البته این ساعت سال‌هاست از کار افتاده، ولی همچنان بهعنوان یکی از نمادهای تاریخی منطقه شناخته می‌شود.
- آدرس مسجد علمیه مشیرالسلطنه: امیربهادر، خیابان مولوی، خیابان تشکری موحد
مساجد تاریخی تهران؛ فرصتی برای لمس تاریخ اسلامی پایتخت
بازدید از مساجد تاریخی تهران تجربه‌ای است که شما را به دل تاریخ می‌برد، جایی که هر سنگ و کاشی، هر گنبد و مناره، نشانه‌ای از تمدن و هنری است که سده‌ها پیش در این سرزمین شکوفا شد.
از مسجد شاه در قلب تهران گرفته تا مسجد جامع بازار با قدمت بیش از هزار سال، این بناها فرصتی برای لمس میراث فرهنگی و مذهبی تهران هستند. اینجا جایی است که تاریخ اسلامی ایران به زیبایی در دل معماری‌ها و تزئینات سنتی خود نمایان می‌شود. پس اگر گذرتان به تهران افتاد حتما سری به این مساجد بزنید.
